Author Archives: admin

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิกับพระสุริโยทัยอัครมเหสี มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวม ๕ พระองค์ พระราชโอรสคือ พระราเมศวร และพระมหินทร ส่วนพระราชธิดาคือ พระวิสุทธิกษัตรี พระบรมดิลก และพระเทพกษัตรี

เรื่องราวที่เล่าถึงพระบรมดิลก มีเอกสารอยู่เพียง ๒ ฉบับคือ พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐ และคำให้การชาวกรุงเก่า

พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐ ว่า
พ.ศ. ๒๐๙๑ เมื่อสมเด็จพระมหาจักรพรรดิเสวยราชย์ได้ ๗ เดือน พระยาหงสาวดีคือ พระเจ้าตเบ็งชเวตี้ ได้ยกทัพมาล้อมพระนครศรีอยุธยาในเดือน ๔ เมื่อสมเด็จพระมหาจักรพรรดิเสด็จออกรบศึกหงสาวดีนั้น สมเด็จพระอัครมเหสี และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระราชบุตรีเสด็จทรงช้างออกไปโดยเสด็จด้วย และเมื่อได้รบกับทัพหน้าแตกมาปะทัพหลวงเป็นโกลาหล และสมเด็จพระอัครมเหสี และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอพระราชบุตรีนั้น ได้รบด้วยข้าศึกสิ้นพระชนม์กับคอช้าง ศึกครั้งนั้นสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระราเมศวรถูกจับ ต้องส่งพระยาช้างต้น ๒ ช้างไปแลกถึงเมืองกำแพงเพชร

แต่พระราชพงศาวดารฉบับความพิสดาร ที่กล่าวถึงสมเด็จพระสุริโยทัยเพียงพระองค์เดียว เช่น พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา บันทึกว่า

เมื่อกองทัพทั้งสองฝ่ายปะทะกันนั้น สมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงขับพระคชาธารเข้าชนช้างกองหน้าพระเจ้าหงสาวดี พระคชาธารเสียทีให้หลังข้าศึกเอาไว้ไม่อยู่ พระเจ้าแปรได้ท้ายข้าศึกก็ขับพระคชาธารตามไล่พระมหาจักรพรรดิ สมเด็จพระสุริโยทัยทรงเห็นพระราชสวามีเสียทีจะไม่พ้นมือข้าศึก ทรงพระกตัญญูภาพ ก็ขับพระคชาธารสะอึกออกรับ พระคชาธารพระเจ้าแปรได้ล่างแบกถนัด พระคชาธารสมเด็จพระสุริโยทัยแหงนหงายเสียที พระเจ้าแปรก็จ้วงฟันด้วยพระแสงของ้าว ต้องพระอังสาสมเด็จพระสุริโยทัยขาดถึงราวพระถัน พระราเมศวรกับพระมหินทราธิราชก็ขับพระคชาธารถลันจะเข้าแก้พระราชชนนีแต่ไม่ทันท่วงที พระราชชนนีสิ้นพระชนม์กับคอช้าง ทั้งสองพี่น้องจึงถอยรอรับข้าศึกกันพระศพสมเด็จพระราชมารดาเข้าพระนคร ทัพพระนครแตกพ่ายล้มตายเป็นจำนวนมาก สมเด็จพระมหาจักรพรรดิจึงเชิญพระศพพระอัครมเหสีมาไว้ตำบลสวนหลวง เมื่อเสร็จศึกหงสาวดีแล้ว จึงโปรดให้แต่งการพระราชทานเพลิงพระศพและสถาปนาที่พระราชทานเพลิงนั้นเป็นพระเจดีย์วิหาร พระราชทานนามวัดสบสวรรค์

แต่คำให้การชาวกรุงเก่า เป็นเอกสารฉบับเดียวที่ระบุพระนามของ พระบรมดิลก และได้เล่าถึงวีรกรรมของพระองค์ไว้อย่างละเอียดมีความว่า

พระเจ้าหงสาวดีทรงขอช้างเผือกจากพระมหาจักรวรรดิ(สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ) ไม่ได้ จึงยกทัพมาล้อมกรุงศรีอยุธยา ได้สู้รบกันหลายครั้ง ในที่สุดจึงทรงนัดหมายจะออกทำยุทธหัตถีในอีก ๗ วันข้างหน้า ปรากฏว่าเมื่อถึงกำหนดนัดหมาย พระมหาจักรวรรดิทรงพระประชวรมาก พระมหาเทวีผู้เป็นอัครมเหสีจึงประชุมพระราชวงศ์และข้าราชการทั้งปวง เพราะหากไม่ออกทำยุทธหัตถีตามสัญญา จะต้องยอมเสียราชสมบัติให้ข้าศึก พระบรมดิลกพระราชธิดาซึ่งมีพระชนม์ได้ ๑๖ พรรษา จึงกราบบังคมทูล รับอาสาออกไปชนช้างกับพระเจ้าหงสาวดี ฉลองพระคุณสมเด็จพระราชบิดาถึงแม้จะต้องเสียชีวิตในท่ามกลางข้าศึกก็มิได้คิด จะเอาชื่อให้ปรากฏไว้ในแผ่นดินชั่วกัลปาวสาน

แม้พระมหาเทวีจะทรงห้ามปรามหลายครั้ง แต่พระบรมดิลกก็ยังยืนกรานว่าจะออกรบ พระมหาเทวีจึงต้องทรงอนุญาตให้ไป

เมื่อพระบรมดิลกทรงเครื่องพิชัยยุทธอย่างพระมหาอุปราช ก็เข้าเฝ้ารับพระพรจากสมเด็จพระราชบิดาและพระราชมารดา ถวายบังคมลา โดยทรงช้างบรมฉัททันต์ที่กำลังคลั่งตกมัน การทำยุทธหัตถีที่ทุ่งมโนรมย์ พระบรมดิลกไม่มีความชำนาญในการขับขี่ช้าง จึงเสียทีแก่พระเจ้าหงสาวดี เมื่อช้างบรมฉัททันต์เบนท้าย พระเจ้าหงสาวดีก็ทรงพระแสงของ้าวฟันถูกพระบรมดิลกตกจากช้างทรง ก่อนจะสิ้นพระชนม์พระบรมดิลกก็ทรงร้องออกมาได้คำเดียว เมื่อพระเจ้าหงสาวดีรู้ว่าเป็นสตรีก็เสียพระทัย ละอายไพร่พล และนานาประเทศ ว่าทำยุทธนากับสตรีจะเป็นที่เลื่องลือไปนานว่าเป็นคนขลาด จึงยกทัพกลับหงสาวดี

พวกแม่ทัพนายกองของกรุงศรีอยุธยาจึงเชิญพระศพของพระบรมดิลกกลับพระนคร พระมหาจักรวรรดิและพระมหาเทวีมีความเศร้าเสียพระทันมาก รับสั่งให้ทำเมรุเชิญพระศพขึ้นประดิษฐาน จัดพระราชพิธีพระราชทานเพลิงอย่างสมพระเกียรติ เมรุที่พระราชทานเพลิงได้ก่อเป็นเจดีย์บรรจุพระอัฐิของพระบรมดิลก มีชื่อว่า ตำบลเนินเจ้า พระราชธิดาของพระมหาจักรวรรดิและพระมหาเทวีทรงเป็นที่เสน่หาอาลัยดังชีวิตของพระองค์ จึงรับสั่งให้ช่างหล่อพระรูปของพระบรมดิลก ด้วยทองคำหนัก ๒๗๐ บาท ประดับเพชรนิลจินดาที่มีค่าถึง ๕๐๐๐ แล้วให้เชิญพระรูปไว้ข้างที่พระบรรทม แต่ในรัชกาลหลังๆ ก็ได้อัญเชิญไปไว้ที่หอพระเป็นทีสักการบูชา ซึ่งยังปรากฏอยู่จนเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒

ในสงครามยุทธหัตถีแม้ในคำให้การชาวกรุงเก่าจะมิได้ระบุว่า พระมหาเทวีหรือสมเด็จพระสุริโยทัยสวรรคต เมื่อประมวลจากหลักฐานทั้งพระราชพงศาวดารฉบับสังเขปแต่มีความแม่นยำเรื่องศักราชอย่างพระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐ และพระราชพงศาวดารความพิสดาร ซึ่งล้วนระบุวีรกรรมของสมเด็จพระสุริโยทัยแล้ว พระบรมดิลกคงสละพระชนม์ชีพเพื่อสมเด็จพระชนก และเพื่อชาติบ้านเมือง พร้อมกับสมเด็จพระราชชนนี และพระเจดีย์ศรีสุริโยทัยที่วัดสบสวรรค์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยานั้น เดิมก็มีพระเจดีย์ ๒ องค์คู่กัน แต่อีกองค์หนึ่งชำรุดทรุดโทรมไปจนเหลือเพียงองค์เดียว จึงบูรณะปฏิสังขรณ์เพียงองค์เดียว พร้อมทั้งได้รับนามพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ว่า พระเจดีย์ศรีสุริโยทัย

แม้จะไม่มีวัตถุสถานโบราณชิ้นใดเหลือเป็นอนุสรณ์ถึงพระบรมดิลกในปัจจุบัน แต่จารึกในเอกสารประวัติศาสตร์ทั้งฉบับหลวงและฉบับราษฎร์ ๒ ฉบับแม้เพียงเสี้ยว ก็นับว่าเพียงพอที่จะเป็นหลักฐานให้ชนรุ่นหลังได้เรียนรู้ ได้น้อมรำลึก ได้ยึดถือและเชิดชู พระบรมดิลกวีรสตรีไทยผู้รักชาติ รักราชบัลลังก์ยิ่ง อีกพระองค์หนึ่ง

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: วีณา โรจนราธา

ในสมัยอยุธยา พระวิสุทธิกษัตรี เป็นพระราชวงศ์ฝ่ายในที่สำคัญยิ่งพระองค์หนึ่ง ทรงสืบเชื้อสายมาจากวีรกษัตรีผู้ยิ่งใหญ่ คือ สมเด็จพระสุริโยทัย ทรงเป็นพระราชมารดาของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช และสมเด็จพระเอกาทศรถ วีรกษัตริย์ผู้กอบกอบกู้เอกราชของชาติ สมัยที่เสียกรุงศรีอยุธยาเป็นครั้งแรก

พระวิสุทธิกษัตรี เป็นพระราชธิดาของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิกับสมเด็จพระสุริโยทัย มีพระนามเดิมว่า พระสวัสดิราช วันประสูติและวันสิ้นพระชนม์ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัด ในพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพระนิพนธ์วินิจฉัยไว้ว่า

“สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ มีลูกเธอหลายพระองค์ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเกิดด้วยสมเด็จพระสุริโยทัยพระอัครมเหสี ๕ พระองค์ๆ ชาย ๒ คือ พระราเมศวร เป็นราชโอรสพระองค์ใหญ่๑ พระมหินทร๑ พระองค์หญิง ๓ คือ พระสวัสดิราช ที่ประทานนามว่า พระวิสุทธิกษัตรีย์ เมื่ออภิเษกกับพระมหาธรรมราชาที่ ๑ พระราชบุตรีไม่ปรากฏพระนาม พระราชพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐว่าไปเสียพระชนม์ในกลางศึกคราวเดียวกับสมเด็จพระสุริโยทัย ๑ พระเทพกษัตรีซึ่งส่งไปประทานพระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุต(ไชยเชษฐา) และพระเจ้าหงสาวดีมาแย่งไป ๑ ลูกเธอเกิดด้วยพระสนมปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดารพระองค์หญิง ๔ คือ ที่ประทานเจ้าพระยานครศรีธรรมราช ๑ เจ้าพระยามหาเสนา ๑ เจ้าพระยามหาเทพ ๑(๒ องค์ หรือทั้ง ๓ องค์นี้ ข้าพเจ้าสงสัยว่าที่จริงจะไม่มี ผู้แต่งหนังสือพระราชพงศาวดารจะว่าเลยไปจึงไม่ปรากฏพระนาม) กับพระแก้วฟ้าที่ประทานพระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตแทนพระเทพกษัตรีย์ ๑ ยังพระศรีเสาวราชอีกพระองค์ ๑ ที่สมเด็จพระมหินทราธิราชให้สำเร็จโทษเสีย เมื่อจวนจะเสียกรุงแก่พระเจ้าหงสาวดี ความที่กล่าวในฉบับหลวงประเสริฐ ทำให้เข้าใจว่าเป็นราชบุตรสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ เห็นจะเป็นลูกพระสนมอีกพระองค์ ๑”

เกี่ยวกับพระวิสุทธิกษัตรี มีเรื่องราวปรากฏเมื่อสมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงยอมรับคำกราบบังคมทูลเชิญให้เสด็จขึ้นครองราชย์ เพราะหลังจากที่สมเด็จพระไชยราชาธิราชเสด็จสวรรคต บ้านเมืองก็ระส่ำระสายเมื่อขุนวรวงศาธิราช และท้าวศรีสุดาจันทร์ยึดอำนาจการปกครองไว้ มีขุนนางที่นำโดยขุนพิเรนทรเทพ ได้วางแผนกำจัดได้สำเร็จ แล้วกราบบังคมทูลเชิญพระเทียรราชาปราบดาภิเษกขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์ ทรงพระนามว่า สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ เมื่อได้ขึ้นครองราชย์แล้ว ก็โปรดให้บำเหน็จความชอบแก่ขุนนางกลุ่มนี้ โดยมีบันทึกในพระราชพงศาวดารว่า

“คนสี่คนนี้เอาชีวิตและโคตรแลกความชอบไว้ในแผ่นดิน แล้วตรัสว่าขุนพิเรนทรเทพเล่า บิดาเป็นพระราชวงศ์พระร่วง มารดาไซร้เป็นพระราชวงศ์แห่งสมเด็จพระไชยราชาธิราชเจ้า ขุนพิเรนทรเทพปฐมคิด เอาเป็นสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชเจ้า ให้รับพระบัณฑูรครองเมืองพระพิษณุโลก จึงตรัสเรียก สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระสวัสดิราช ถวายพระนามพระวิสุทธิกษัตรี เป็นตำแหน่งพระอัครมเหสีเมืองพระพิษณุโลก พระราชทานเครื่องราชาบริโภค ให้ตำแหน่งศักดิ์ฝ่ายทหารพลเรือนเรือชัยพื้นดำพื้นแดงคู่หนึ่ง และเครื่องราชกกุธภัณฑ์ให้สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชเจ้าทรงขึ้นไป เอาขุนอินทรเทพเป็นเจ้าพระยาศรีธรรมโศกราช ครองเมืองนครศรีธรรมราช พระราชทานลูกพระสนมเอกองค์หนึ่ง เจียดทองคู่หนึ่ง พานทองหนึ่งคู่ เต้าน้ำทอง กระบี่กั้นหยั่น เสลี่ยงงา เสลี่ยงกลีบบัว เครื่องสูงพร้อม เอาหลวงศรียศเป็นเจ้าพระยามหาเสนาบดี เอาหมื่นราชเสน่หาเป็นเจ้าพระยามหาเทพ พระราชทานลูกพระสนมและเครื่องสูง เครื่องทอง เสลี่ยงงา เสลี่ยงกลีบบัว แก่เจ้าพระยามหาเสนา เจ้าพระยามหาเทพเหมือนกันกับเจ้าพระยาศรีธรรมโศกราช หมื่นราชเสน่หา นอกราชการที่ยิงมหาอุปราชตกช้างตายนั้น ปูนบำเหน็จให้เป็นพระยาภักดีนุชิต พระราชทานเจียดทองซ้ายขวา กระบี่บั้งทอง เต้าน้ำทอง พระราชทานลูกพระสนมเป็นภรรยา ฝ่ายพระยาพิชัย พระยาสวรรคโลกนั้น พระราชทานบำเหน็จให้เป็นเจ้าพระยาพิชัย เจ้าพระยาสวรรคโลก พระราชทานเจียดทองซ้ายขวา กระบี่บั้งทอง เต้าน้ำทอง พระหลวงขุนหมื่นนั้น พระราชทานบำเหน็จความชอบโดยอนุกรมลำดับแล้ว สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัสสาบานไว้ว่า กษัตริย์พระองค์ใดได้ครองพิภพไปภายหน้าอย่าให้กระทำร้ายแก่ญาติพี่น้องพวกพงศ์สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชเจ้าและเจ้าพระยาศรีธรรมโศกราช และเจ้าพระยามหาเสนา และเจ้าพระยามหาเทพ ให้โลหิตตกลงในแผ่นดิน ถ้ากษัตริย์พระองค์ใดมิได้กระทำตามคำเราสาบานไว้ อย่าให้กษัตริย์พระองค์นั้นคงอยู่ในเศวตฉัตร”

ความสำคัญของขุนพิเรนทรเทพที่สมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงตระหนักถึง จึงได้ทรงสถาปนาให้เป็นเจ้า เชื่อมสายสัมพันธ์ดังเครือญาติ โดยพระราชทานพระวิสุทธิกษัตรีให้เป็นพระอัครมเหสี และให้ครองเมืองพิษณุโลกที่เป็นเมืองหน้าด่านสำคัญ ในขณะนั้นกรุงศรีอยุธยาเริ่มได้รับผลกระทบจากการแผ่อำนาจของพระเจ้าตเบ็งชเวตี้กษัตริย์ของพม่า พระมหาธรรมราชาขึ้นครองเมืองพิษณุโลกยังไม่ถึงครึ่งปีก็เกิดศึกหงสาวดี ใน พ.ศ. ๒๐๙๒ พระเจ้าตเบ็งชเวตี้ยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา เป็นศึกที่ทำให้เสียสมเด็จพระสุริโยทัย สมเด็จพระมหาจักรพรรดิรับสั่งให้พระมหาธรรมราชายกกองทัพหัวเมืองฝ่ายเหนือลงมาตีโอบหลังข้าศึก ทำให้พระเจ้าตเบ็งชเวตี้กลัวรีบเลิกทัพกลับไป สมเด็จพระมหาจักรพรรดิก็ตรัสสั่งให้พระราเมศวร และพระมหาธรรมราชาตามไปตีข้าศึก แต่เสียทีถูกล้อมจับได้ทั้ง ๒ พระองค์ เพื่อไถ่องค์พระราเมศวรและพระมหาธรรมราชากลับมาทำให้สมเด็จพระมหาจักรพรรดิต้องยอมเลิกรบ หลังจากนั้นก็ว่างศึกจากหงสาวดีอยู่ถึง ๑๔ ปี จึงสันนิษฐานว่าในช่วงนี้ พระโอรสพระธิดาของพระมหาธรรมราชาและพระวิสุทธิกษัตรีเสด็จสมภพทั้ง ๓ พระองค์ โดยมีพระธิดาองค์โตคือ พระสุวรรณกัลยา หรือพระสุพรรณกัลยาณี ถัดมาคือ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช และสมเด็จพระเอกาทศรถ ทั้ง ๓ พระองค์ล้วนทรงมีคุณูปการใหญ่หลวงต่อชาติไทยทั้งสิ้น

ทางพม่าได้เปลี่ยนแผ่นดินจากพระเจ้าตเบ็งชเวตี้มาเป็นพระเจ้าบุเรงนองในระหว่างที่ว่างศึก ๑๔ ปี ใน พ.ศ. ๒๑๐๖ ก็ได้ยกกองทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาอีก โดยเข้าโจมตีหัวเมืองทางเหนือก่อนเข้ามาทางด่านแม่ละเมา ตีได้เมืองกำแพงเพชร สุโขทัย สวรรคโลก พิชัย ส่วนที่เมืองพิษณุโลกมีพระมหาธรรมราชาตั้งรับข้าศึกอยู่แข็งขัน พม่าไม่สามารถตีได้ แต่ก็ได้ล้อมเมืองอยู่จนหมดเสบียง ในขณะนั้นก็ยังเกิดไข้ทรพิษระบาดไปทั่ว พระมหาธรรมราชาจึงต้องยอมอ่อนน้อมต่อหงสาวดี มีบันทึกไว้ในพระราชพงศาวดารว่า

“เราเคยทัพกรุงเทพมหานครช้าพ้นกำหนดอยู่แล้วก็ไม่ยกขึ้นมา อันศึกพระเจ้าหงสาวดียกมาครั้งนี้เป็นอันมาก เสียงพลเสียงช้างเสียงม้าดังเกิดลมพยุใหญ่ เห็นเหลือกำลังเรานัก ถ้าเรามิออกไปพระเจ้าหงสาวดีก็จะให้ทหารเข้าหักเหยียบเอาเมือง สมณชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎรจะมาถึงพินาศฉิบหายสิ้น ทั้งพระพุทธศาสนาก็จะเศร้าหมองดูมิควรเลย จำเราจะออกไป ถึงสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชพระเจ้าช้างเผือก จะทรงพระพิโรธประการใดก็ดี ก็จะตายแต่ตัว จะแลกเอาชีวิตสัตว์ให้รอดไว้”

พระเจ้าหงสาวดีบุเรงนอง ให้พระมหาธรรมราชา และกรมการเมือง ทำสัตย์ว่าจะจงรักภักดีต่อหงสาวดี แล้วเกณฑ์ให้พระมหาธรรมราชากับพระยาสวรรคโลก และพระยาพิชัยอยู่ในกองทัพหลวง ยกลงไปตีกรุงศรีอยุธยา

ในสมัยโบราณ ธรรมเนียมการศึกและการปกครองบ้านเมืองหากใครมีกำลังเข้มแข็งกว่าก็จะสามารถครอบครองเมืองเล็กและพลเมืองได้ เมืองที่เล็กและมีกำลังน้อยกว่าก็ต้องยอมรับอำนาจนี้ แต่ถ้าเมื่อใดที่เมืองใหญ่อ่อนแอลง เมืองเล็กก็อาจแยกตัวเป็นอิสระได้ อย่างเช่นในกรณีของเมืองพิษณุโลกที่แม้ว่าพระมหาธรรมราชาจะมีความใกล้ชิดกับกรุงศรีอยุธยาสักเพียงใด ก็จำเป็นต้องยอมรับอำนาจของหงสาวดี และเมื่อพระเจ้าหงสาวดีมีรับสั่งให้ทำการใดก็ต้องทำให้ ซึ่งในเวลานี้พระวิสุทธิกษัตรีและพระโอรสธิดาก็ยังคงประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลก

กองทัพหงสาวดีได้ตั้งล้อมเมืองไว้ หลังจากตีป้อมที่อยู่รอบๆ พระนครศรีอยุธยาได้หมด พระเจ้าหงสาวดีมีพระราชสาส์นถึงสมเด็จพระมหาจักรพรรดิว่า จะสู้รบต่อไป หรือจะยอมเป็นมิตร เมื่อสมเด็จพระมหาจักรพรรดิได้ปรึกษากับพวกข้าราชการแล้วเห็นว่าไม่มีทางสู้ได้ จึงยอมเป็นมิตรเพื่อรักษาบ้านเมืองและพลเมืองเอาไว้ไม่ให้ถูกทำลาย ค่าไถ่เมืองที่พระเจ้าหงสาวดีทรงเรียกร้องก่อนจะเลิกทัพกลับไปมีหลายประการ ในพงศาวดารพม่าบันทึกไว้ว่า พระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองทรงเชิญสมเด็จพระมหาจักรพรรดิไปเมืองหงสาวดีด้วย แต่หลักฐานของไทยกล่าวเพียงว่า สมเด็จพระมหาจักรพรรดิเสด็จออกผนวช และมอบราชสมบัติให้สมเด็จพระมหินทราธิราช พระราชโอรส ครองกรุงศรีอยุธยาแทน และพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองยังได้ตรัสของพระนเรศวรพระโอรสของพระมหาธรรมราชาไปเป็นราชบุตรบุญธรรมด้วย เพื่อเป็นตัวประกันให้จงรักภักดีต่อหงสาวดีนั่นเอง

เหตุการณ์ครั้งนี้ ทำให้เกิดความบาดหมางระหว่างสมเด็จพระมหินทราธิราชและพระมหาธรรมราชา ทำให้พระมหาธรรมราชาใกล้ชิดกับหงสาวดีมากขึ้น จนได้รับการแต่งตั้งจากพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองให้เป็นเจ้าฟ้าศรีสรรเพชญ์ ประเทศราชเมืองเหนือทั้งหมดให้ขึ้นต่อกรุงหงสาวดี ไม่ต้องขึ้นกับสมเด็จพระมหินทราธิราชอีกต่อไป สมเด็จพระมหินทราธิราชจึงคิดจะปราบปรามและรวบรวมหัวเมืองเหนือให้อยู่ในอำนาจของอยุธยาดังเดิม โดยสนับสนุนให้พระเจ้าไชยเชษฐาธิราชแห่งกรุงศรีสัตนาคนหุต เข้ามาตีพิษณุโลก พระมหาธรรมราชาจึงไปขอความช่วยเหลือจากพระเจ้าหงสาววดีบุเรงนองที่กรุงหงสาวดี

เมื่อพระมหินทราธิราชเห็นว่าบ้านเมืองจะเข้าภาวะคับขันอีกครั้ง จึงกราบทูลเชิญให้สมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงลาผนวช แล้วกลับมาครองราชย์อีกครั้ง และกราบทูลว่า

“พระมหาธรรมราชานี้ มิได้สวามิภักด์ต่อพระองค์แล้ว ไปใฝ่ฝากไมตรีแก่พระเจ้าหงสาวดีถ่ายเดียว จำจะยกทัพรีบขึ้นไปเชิญเสด็จพระเจ้าพี่นางกับราชนัดดาลงมาไว้ ณ พระนครศรีอยุธยา ถึงมาตรพระมหาธรรมราชาจะคิดประการใดก็จะเป็นห่วงอาลัยอยู่ อันพระมหาธรรมราชาเห็นจะไม่พ้นเงื้อมพระหัตถ์ สมเด็จพระราชบิดาก็เห็นด้วย จึงตรัสให้พระยารามอยู่จัดแจงรักษาพระนคร สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกับพระมหินทรโอรสาธิราช ก็กรีธาพลเสด็จโดยชลมารคถึงเมืองพิษณุโลก ก็รับเสด็จพระวิสุทธิกษัตรีกับเอกาทศรถอันเป็นพระภาคิไนยราชและครัวอพยพข้าหลวงเดิมซึ่งให้ขึ้นมาแต่ก่อนนั้น แล้วสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวกับพระมหินทราธิราช ก็เสด็จล่องจากเมืองพิษณุโลกไปประทับยังเมืองนครสวรรค์”

ด้วยเหตุนี้พระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองจึงได้ยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาอีก ในพระราชพงศาวดารมีความว่า

“ฝ่ายข้าหลวงในเมืองพระพิษณุโลก ครั้นสมเด็จพระมหาจักรพรรดิพระเจ้าช้างเผือก และสมเด็จพระมหินทราธิราช มานำพระวิสุทธิกษัตรีและเอกาทศรถกับครอบครัวอพยพข้าหลวงเดิมลงไปแล้ว ก็ขึ้นม้ารีบไปยังกรุงหงสาวดี กราบทูลแด่พระมหาธรรมราชาเจ้าทุกประการ พระมหาธรรมราชาได้แจ้งดังนั้น ก็ตกพระทัยจึงเข้าไปเฝ้าพระเจ้าหงสาวดี เอาเหตุซึ่งพระยารามกับสมเด็จพระมหินทราธิราชคิดการกันแต่ต้น จนมาหักหาญรับพระวิสุทธิกษัตรีลงไปกรุงพระมหานครศรีอยุธยานั้น ทูลแก่พระเจ้าหงสาวดีทุกประการ พระเจ้าหงสาวดีแจ้งเหตุดังนั้น ก็เคืองพระราชหฤทัย จึงตรัสแก่พระมหาธรรมราชาว่า ซึ่งกรุงพระมหานครเสียสัตยานุสัตย์กลับเป็นปรปักษ์ข้าศึกแก่พระเจ้าน้องเรานั้นจะละไว้มิได้ พระเจ้าน้องเราเร่งลงไปจัดแจงกองทัพทั้งเจ็ดเมืองเหนือและเสบียงอาหารไว้ให้สรรพ เดือน ๑๒ เราจะยกลงไป”
ศึกครั้งนี้ทำให้เสียกรุงศรีอยุธยาเป็นครั้งแรกในปี พ.ศ. ๒๑๑๒

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงประชวรและสวรรคตในระหว่างการศึกครั้งนี้ ผู้ที่ขึ้นครองราชย์ต่อคือ สมเด็จพระมหินทราธิราช เมื่อเสียกรุงอีกพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองก็เชิญให้เสด็จไปประทับที่กรุงหงสาวดี ส่วนพระมหาธรรมราชาก็ทรงอภิเษกให้ครองกรุงศรีอยุธยา ทรงพระนามว่า สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๑ ในพงศาวดารเรียกตามพระนามก่อนว่า สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช แต่ไม่ปรากฏเรื่องราวเกี่ยวกับพระประวัติของพระวิสุทธิกษัตรีเพิ่มเติม มีแต่พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของพระราชโอรส คือ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช และสมเด็จพระเอกาทศรถ ซึ่งเป็นผู้ที่กอบกู้เอกราชคืนมา ทำให้กรุงศรีอยุธยาเจริญมั่นคงต่อมาอีกยาวนาน

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: สุทธิพันธ์ ขุทรานนท์

พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาเมื่อปี พ.ศ. ๒๐๙๑ ระบุว่า
“…แผ่นดินกรุงศรีอยุธยาเป็นทุรยศ ประพฤติเหตุว่า สมเด็จพระไชยราชาธิราช สวรรคตแล้ว เสนาบดียกพระยอดฟ้าราชกุมาร พระชนม์สิบเอ็ดขวบ ขึ้นครองราชย์สมบัติ เจ้าแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ มารดาพระยอดฟ้า กระทำทุจริตสามัคคีรสสังวาสด้วยขุนชินราช ให้ฆ่าพระยอดฟ้าเสีย ยกขุนชินราชขึ้นผ่าน
พิภพกรุงเทพทวาราวดีศรีอยุธยา เสนาพฤฒามาตย์มีความพิโรธเคืองแค้น คิดฆ่าขุนชินราช และแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์เสีย…”

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ จึงได้เป็นพระมหากษัตริย์ผู้ครองราชย์ต่อมา ครองราชย์ในระหว่างปี พ.ศ. ๒๐๙๑-๒๑๑๑ ถ้าศึกษาประวัติศาสตร์อย่างละเอียดจะพบว่า ยุคนี้เป็นยุคแห่งการเริ่มต้น กรุงศรีอยุธยาต้องรับศึกหนักจากพม่าที่มีพลังกองทัพมหึมาเข้าประชิดใกล้พระนครหลายครั้ง ในแต่ละครั้งก็ได้ทำความเสียหายไว้เป็นอันมาก เฉพาะการประจัญบานครั้งแรกในปี พ.ศ. ๒๐๙๑ ไทยได้สูญเสียวีรกษัตรีที่กล้าหาญ พระนามว่า “สมเด็จพระสุริโยทัย” ไปท่ามกลางสนามรบ

ทัพในครั้งนี้เป็นเหมือนการสำรวจสถานการณ์ความมั่นคงของไทย พระเจ้าตเบ็งชเวตี้ได้ข่าวว่าไทยกำลังเกิดจลาจล จึงคิดฉวยโอกาสรวบไทยไว้ในอาณาเขตในขณะที่กำลังวุ่นวาย แต่เมื่อเข้ามาบ้านเมืองก็สงบสุขแล้ว ก็เพียงแต่ตรวจตราเพื่อเตรียมหาทางประชิดใหม่ แล้วยกทัพกลับไปโดยไม่ได้รบ และอีกไม่นานก็ยกกำลังพลมากมายมาตีกรุงศรีอยุธยา ในการรบครั้งนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงเรียกว่า “สงครามคราวสมเด็จพระสุริโยทัยขาดคอช้าง” ซึ่งมีอยู่ในหนังสือเรื่อง ไทยรบพม่า

วีรกรรมของสมเด็จพระสุริโยทัยนั้นล้ำเลิศสุดจะกล่าวได้ แม้ตามประวัติศาสตร์จะกล่าวเหตุการณ์ไว้ไม่ละเอียดพิสดาร แม้จะเป็นเวลานานมาแล้ว ปัจจุบันก็ยังหาวีรสตรีที่ได้ประกอบวีรกรรมเสียสละสูงเช่นพระนางไม่ได้เลย

เพื่อสรรเสริญสักการะพระกรณียคุณให้ปรากฏตลอดไป ก็น่าจะได้เล่าขานวิเคราะห์ลักษณะที่แท้จริงของพระองค์

สมเด็จพระสุริโยทัย เป็นกุลสตรีสูงศักดิ์ เพียบพร้อมไปด้วยขัตติยราชนารี ที่ทรงพระปรีชาชาญแกล้วกล้า องอาจเด็ดเดี่ยว น้ำพระทัยเปี่ยมไปด้วยความรักชาติ เทิดทูนพระมหากษัตริย์ ในฐานะพระอัครมเหสีก็ทรงมีความกตัญญูต่อพระราชสวามี ถวายชีวิตเป็นราชพลีโดยไม่ทรงเสียดาย ทรงเป็นผู้มีความสามารถในการอบรมเลี้ยงดูพระราชโอรสและพระราชธิดาอย่างประเสริฐในฐานะพระราชมารดา ทรงปลูกฝังให้รู้จักเสียสละ รักชาติบ้านเมือง กล้าเผชิญภัยพิบัติอย่างองอาจ ฝึกให้ชำนาญการรบเพื่อเตรียมป้องกันประเทศ รอบรู้ยุทธศาสตร์ทั้งการใช้อาวุธและการคชกรรม

ความกล้าหาญเด็ดเดี่ยวของสมเด็จพระสุริโยทัย มิได้มีแต่ที่กล่าวไว้ในพระราชพงศาวดารอย่างเดียว ซึ่งก่อนหน้านี้ก็พบว่า ในสมัยแผ่นดินของสมเด็จพระยอดฟ้า ที่สิทธ์ขาดการปกครองเป็นของเจ้าแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ บรรดาข้าราชการและราชวงศ์สำคัญก็หวาดระแวงไม่ไว้วางใจ โดยเฉพาะสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระอนุชาต่างพระมารดาของสมเด็จพระไชยราชาธิราช ขณะเมื่อยังดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระเทียรราชา ได้เสด็จหลบหนีราชภัยไปทรงผนวชอยู่ระยะหนึ่ง ที่วัดราชประดิษฐาน ระหว่างที่ราชตระกูลขาดผู้นำ พระราชภาระการปกครองดูแลพระราชโอรสธิดา ข้าทาส บริพาร ตลอดจนทรัพย์ศฤงคาร และป้องกันมิให้ผู้ใดมาข่มเหงเบียดเบียนท่ามกลางภัยนานา ก็น่าจะตกเป็นของสมเด็จพระสุริโยทัยเพียงผู้เดียว เพราะถ้าหากว่าท่านไม่ทรงแข็งแกร่ง สมเด็จพระสวามีก็คงจะออกผนวชอย่างหมดกังวลไม่ได้

ชาวไทยต้องเตรียมฝึกการรบอย่างชำนิชำนาญในสมัยต้นกรุงศรีอยุธยา เพื่อไว้รับมือกับศัตรูที่จะเข้ามารุกราน ไม่ว่าหญิงหรือชายก็ต้องคอยระมัดระวังภัย จนมีสุภาษิตกล่าวไว้ว่า “เมื่อสิ้นหน้านา ผู้หญิงทอผ้า ผู้ชายตีเหล็ก” ไทยเรามีศิลปะล้ำเลิศในการเรียนรู้วิชาการต่อสู้ป้องกันตัวด้วยอาวุธ ทั้งหญิงและชายต่างก็ต้องฝึกฝน ในจารึกครั้งสุโขทัยได้บรรยายสภาพบ้านเมืองไว้ตอนหนึ่งว่า “มีเมืองกว้าง ช้างหลาย” ซึ่งเมืองช้างหลายมิได้อยู่ที่สุโขทัยเพียงที่เดี่ยว เพราะได้ปรากฏว่าผืนแผ่นดินไทยในสุวรรณภูมินั้นอุดมไปด้วยช้างมากมาย ชาวไทยนิยมจับช้างมาฝึกให้ทำงาน และช่วยงานสงครามทุกสมัย ชาวไทยจึงได้ประโยชน์ต่างๆ จากการที่มีช้างเป็นจำนวนมากนี้

แนวทางของสภาวะสังคมไทยดังกล่าว เมื่อวิเคราะห์ดู จะเห็นถึงน้ำใจของคนไทยว่ามีความรักชาติสูง ดังนั้น การดำรงพระจริยาวัตรของราชตระกูลสมเด็จพระเทียรราชา และสมเด็จพระสุริโยทัยจึงได้มีความยึดมั่นในอุดมการณ์รักชาติอย่างสูง ได้ฝึกหัดวิชาต่อสู้ป้องกันตัว ตลอดจนวิชาคชกรรมตามอย่างของบรรพบุรุษอย่างชำนาญ สามารถนำมาใช้ได้ทันที และได้ถ่ายทอดอบรมให้พระราชโอรสและพระราชธิดามีความรู้อย่างดีด้วย สมเด็จพระสุริโยทัยจึงอาจหาญขอตามเสด็จไปด้วยโดยมิได้หวาดหวั่นในขณะที่มีศึกพระเจ้าตเบ็งชเวตี้ยกเข้ามา

พระราชโอรสและพระราชธิดาของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ และสมเด็จพระสุริโยทัย มีอยู่ ๕ พระองค์คือ

๑. พระราเมศวร
๒. พระวิสุทธิกษัตรี
๓. พระบรมดิลก
๔. พระเทพกษัตรี
๕. สมเด็จพระมหินทราธิราช
พระองค์แรกและพระองค์สุดท้ายเป็นชาย นอกจากนั้นเป็นหญิง

พระราเมศวร
เป็นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ มีความเข็มแข็ง กล้าหาญในการสงคราม มีความรักชาติ รักเกียรติภูมิ ได้อยู่ในตำแหน่งรัชทายาท แต่ได้เพลี่ยงพล้ำต่อพระเจ้าบุเรงนองในสงครามช้างเผือก จึงต้องไปเป็นตัวประกันอยู่ที่กรุงหงสาวดี

พระวิสุทธิกษัตรี
มีพระนามเดิมว่า พระสวัสดิราช เป็นพระราชธิดาพระองค์ใหญ่ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระราชทานให้เป็นอัครมเหสีของ พระมหาธรรมราชา ครองเมืองพิษณุโลก ซึ่งเป็นพระราชมารดาของสมเด็จพระเอกาทศรถ และพระสุพรรณกัลยา พระราชโอรสและพระราชธิดาที่มีพระชนม์ชีพเพื่ออุทิศให้แก่แผ่นดิน

พระบรมดิลก
เป็นพระนามที่ลี้ลับไม่เปิดเผยแจ่มแจ้ง ปรากฏในหนังสือ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐว่า มีพระชนมายุเพียง ๑๖ พรรษา ประกอบวีรกรรมกับสมเด็จพระราชชนนีในสมรภูมิรบ เป็นขัตติราชกุมารี มีความรู้ในการศึกและคชกรรม มีความสามารถในวิชาการสำคัญต่างๆ คือ มีความกล้าหาญ มีน้ำพระทัยเข้มแข็ง รักชาติศาสนา มีความจงรักภักดีต่อสมเด็จพระชนกชนนีนาถ เสียสละเลือดเนื้อและชีวิตเพื่อแผ่นดิน

พระเทพกษัตรี
เป็นพระราชธิดาที่ต้องพลัดพรากไปอยู่ต่างแดน เพราะพระเจ้าไชยเชษฐาแห่งกรุงศรีสัตนาคนหุต ได้ขอพระราชทานไปเป็นพระอัครมเหสี แต่พระเจ้าบุเรงนองก็มาชิงตัวเอาไปต่อ

สมเด็จพระมหินทราธิราช
ได้เป็นกษัตริย์สืบต่อจากสมเด็จพระราชบิดา ในการบริหารราชการบ้านเมืองต้องประสบกับความยุ่งยาก ในปลายรัชสมัยต้องเสียพระทัยแสนสาหัส เพราะต้องเสียเอกราชอธิปไตยให้แก่พม่าเป็นครั้งแรก

ประวัติศาสตร์จากพระราชพงศาวดารก่อนที่จะถึงวีรกรรมของสมเด็จพระสุริโยทัย แสดงให้เห็นเหตุการณ์ได้ชัดเจน มีความว่าดังนี้

“พระเจ้าหงสาวดี(พระเจ้าตเบ็งชเวตี้) ยกทัพข้ามเมืองกาญจนบุรี ถึงพระนครศรีอยุธยา ณ วันเสาร์ เดือนยี่ ขึ้นห้าค่ำ ตั้งค่ายอยู่ที่ตำบลกุ่มดอง ทัพพระมหาอุปราช ตั้งค่ายที่ตำบลเพนียด ทัพพระเจ้าแปร ตั้งค่ายตำบลบ้านใหม่มะข่ามหย่อง ทัพพระยาพสิม ตั้งค่ายตำบลทุ่งประเชษฐ์

ครั้นรุ่งขึ้น ณ วันอาทิตย์ เดือน ๓ ขึ้นห้าค่ำ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช จะเสด็จยกพยุหโยธาทวยหาญออกไปดูกำลังข้าศึก ณ ทุ่งภูเขาทอง

จึงทรงเครื่องราชอลังการยุทธ เสด็จทรงช้างต้นพลายแก้วจักรรัตน์ สูงหกศอกคืบห้านิ้ว เป็นพระคชาธารประดับคชาลังการอาภรณ์เครื่องมั่น มีกลางช้างและควาญ

ฝ่ายพระสุริโยทัยผู้เป็นพระอัครมเหสี ประดับองค์เป็นพระยามหาอุปราช ทรงเครื่องสำหรับราชรณรงค์ เสด็จทรงช้างพลายนาคพินายสุริยสำหรับกษัตริย์ สูงหกศอกเป็นพระคชาธาร ประดับคชาภรณ์เครื่องมั่นเสร็จมีกลางช้างแลควาญ

พระราเมศวรทรงเครื่องศรีธิราชปิลันธนาวราภรณ์ สำหรับพิชัยยุทธสงครามเสร็จเสด็จทรงช้างต้นพลายมงคลจักรพาฬ สูงห้าศอกคืบสิบนิ้ว ประดับคชาภรณ์เครื่องมั่นมีกลางช้างแลควาญ

พระมหินทราธิราชทรงราชวิภูษณาลังกาภรณ์ สำหรัพระมหาพิชัยยุทธรณรงค์ เสด็จทรงช้างต้นพลายพิมานจักรพรรดิ สูงห้าศอกคืบแปดนิ้ว ประดับด้วยกุญชรอลงกตเครื่องมั่น มีกลางช้างแลควาญ

ครั้นได้มหาศุภวารฤกษ์ราชดิถี พระโหราลั่นฆ้องชัยประโคมอุโฆษ แตรสังข์อึงอินทเภรี

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ก็ยาตราพระคชาธาร พระอัครมเหสีและพระเจ้าลูกเธอทั้งสองพระองค์ โดยเสด็จเหล่าคชพยุหดั้ง กั้นแทรกแซงดาษไป บ้างโลดเล่นเต้นรัวระบำไป มีทหารประจำขี่กรกุมปืน ปลายขอประจำคอทุกตัวสาร ควาญประจำท้ายล้อมเป็นดั่นดงโดยขนัด

แล้วถึงหมู่พยุหแสนยากรโยธาหาญเดินเท้า ถือดาบดั้งเสโลหโตมรหอกใหญ่ หอกคู่ธงทวนธนูปืนนกสับคับคั่ง ซ้ายขวาหน้าหลัง โดยขบวนคชพยุหสงคราม

เสียงเท้าพลและช้างสะเทือนดังพสุธาดลจะทรุด

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า เสด็จยืนพระคชาะรประมวลพล แลคชพยุหโดยขบวนตั้งอยู่ ณ โคกพระยา

ฝ่ายกองตระเวนเห็นดังนั้น ก็เข้าไปกราบทูลพระเจ้าหงสาวดี โดยได้เห็นทุกประการ สมเด็จพระเจ้าหงสาวดีตรัสว่า ชะรอยจะเป็นทัพพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ยกออกมาจะกระทำคชพยุหสงครามกับเรา พระองค์ตรัสให้ยกพลหลวงออกจากค่ายตั้งโดยขบวน สมเด็จพระเจ้าหงสาวดีทรงเกราะเครื่องพิชัยยุทธ ย่อมทับถมด้วยวิชาศาสตร์เวทคาถา แล้วสอดใส่พระมหาสุพรรณสังวาลประดับเพชรพื้นราม สรรพคุณเวทคาถาต่างๆ พระมหามาลาลงเลขยันต์กันสรรพศัสตราวุธภยันตราย สำหรับราชรณรงค์ยุทธ เสร็จเสด็จทรงช้างต้นพลายมงคลปรานทวีป สูงเจ็ดศอก เป็นพระคชาธารประดับคชภรณ์เครื่องมั่นมีกลางช้างแลควาญ เครื่องสูงสำหรับราชรณรงค์แห่โดยขนาด มีหมู่ทหารถือดาบดั้งหมื่นหนึ่ง ล้อมพระคชาธาร พระเจ้าแปรประดับเครื่องอลังการเครื่องพิชัยยุทธ ทรงช้างต้นพลายเทวนาคพินาย สูงหกศอกคืบเจ็ดนิ้ว เป็นพระคชาธาร ประดับคชาภรณ์เครื่องมั่นมีควาญแลกลางช้างเป็นกองหน้า มีทหารดาบสองมือพันห้าร้อยล้อมพระคชาธาร ช้างท้าวพระยารามัญคับคั่งตั้งโดยขบวนกันกงเป็นขนัด เหล่าพยุหโยธาเดินเท้าถือสรรพศัสตราดาดาษโดยขบวน สมเด็จพระเจ้าหงสาวดี ก็ยกพยุหโยธาทวยหาญออกตั้งยังท้องทุ่งตรงหน้าทัพสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ห่างกันประมาณร้อยเส้น เสด็จยืนพระคชาธารคอยฤกษ์ จึงตรัสให้พลม้ารำทวนชักชิงคลองกันไปให้เริงหน้าทัพ ฝ่ายพลเครื่องเล่น เต้นรำเฮฮาเป็นโกลาหล ฝ่ายพลดาบดั้ง ดาบสองมือ ก็รำล่อเลี้ยงกันไปมา

ขณะนั้นพระเจ้าหงสาวดีทอดพระเนตรดูอากาศ เห็นอาทิตย์แจ่มดวงหมดเมฆหมอกแล้ว คิชฌราชบินนำหน้าทัพ ครั้นเห็นศุภนิมิตราชฤกษ์ดั่งนั้น ก็ให้ลั่นฆ้องชัยอุโฆษแตรสังข์อึงอินทเภรีขึ้นพร้อมกัน ก็ตรัสให้ขับพลเข้าโจมตีทัพสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช

ฝ่ายสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช ดำรัสให้แยกพลเป็นปีกกา พลโยธาทั้งสองฝ่ายบ้างแห่โห่โกลาหล เข้าปะทะประจัญตีฟันแทงแย้งยุทธ ยิงปืนระดมศัสตราธุมาการตระหลบไปทั้งอากาศ

พลทั้งสองฝ่าย บ้างตาย บ้างลำบาก กลิ้งกลาดเกลื่อนท้องทุ่งเป็นอันมาก

สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ก็ขับพระคชาธารเข้าชนช้างกองหน้าพระเจ้าหงสาวดี

พระคชาธารเสียทีให้หลังแก่ข้าศึก เอาไว้ไม่อยู่ พระเจ้าแปรได้ท้ายข้าศึกดั่งนั้น ก็ขับพระคชาธาร ตามไล่ช้างพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า

พระสุริโยทัยเห็นพระราชสวามีเสียที ไม่พ้นมือข้าศึก ทรงกตัญญูภาพ ก็ขับพระคชาธารพลายทรงสุริยกษัตริย์สะอึกออกรับ

พระคชาธารพระเจ้าแปรได้ล่าง แบกถนัด

พระคชาธารพระสุริโยทัยแหงนหงายเสียที

พระเจ้าแปรจ้วงฟันด้วยพระแสงของ้าว ต้องพระอังสาพระสุริโยทัย ขาดกระทั่งถึงราวพระถันประเทศ

พระราเมศวรกับพระมหินทราธิราช ก็ขับพระคชาธารถลันจะเข้าแก้พระมารดาไม่ทันที พอสมเด็จพระชนนีสิ้นพระชนม์กับคอช้าง พระราเมศวร พระมหินทราธิราช พี่น้องทั้งสององค์ถอยรับข้าศึกกันพระศพสมเด็จพระราชมารดาเข้าพระนครได้ โยธาชาวพระนครแตกพ่าย ข้าศึกรี้พลตายเป็นอันมาก สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้าจึ่งให้เชิญพระศพพระสุริโยทัย ผู้เป็นอัครมเหสี มาไว้ตำบลสวนหลวง

ครั้นกองทัพสมเด็จพระเจ้าหงสาวดี ยกไปแล้ว สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้าให้แต่งการพระราชทานเพลิงศพพระสุริโยทัย ซึ่งขาดคอช้างเสร็จแล้ว สมเด็จพระมหาธรรมราชาก็ถวายบังคมลากลับขึ้นไปยังเมืองพิษณุโลก ฝ่ายสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้าให้สถาปนาที่พระราชทานเพลิงนั้นเป็นพระเจดีย์วิหาร เสร็จแล้วให้นามชื่อวัด สบสวรรค์”

เมื่อประมาณ พ.ศ. ๒๔๓๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีพระราชดำริให้ช่างเขียนที่มีฝีมือ เขียนรูปภาพ และแต่งโคลงบรรยายประกอบ โดยทรงเลือกสรรเหตุการณ์ในพระราชพงศาวดาร โดยตอนพิเศษเป็นเหตุการณ์ตอนที่สมเด็จพระสุริโยทัยขาดคอช้าง โปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เป็นผู้เขียนภาพ ซึ่งได้ให้รางวับเป็นที่ ๓ และพระองค์ทรงพระราชนิพนธ์โคลงสดุดีพระเกียรติด้วยพระองค์เอง โดยมีความว่า

“บุเรงนองนามราชเจ้า จอมรา มัญเฮย
ยกพยุหแสนยา ยิ่งแกล้ว
มอญม่านประมวลมา สามสิบ หมื่นแฮ
ถึงอยุธเยศแล้ว หยุดใกล้นคราฯ
พระมหาจักรพรรดิเผ้า ภูวดล สยามเฮย
วางค่ายรายรี้พล เพียบหล้า
ดำริจักใคร่ยล แรงศึก
ยกนิกรทัพกล้า ออกตั้งกลางสมรฯ
บังอรอรรคเรศผู้ พิสมัย ท่านนา
นามพระสุริโยทัย ออกอ้าง
ทรงเครื่องยุทธพิชัย เช่นอุป ราชแฮ
เถลิงคชาธารคว้าง ควบเข้าขบวนไคลฯ
พลไกรกองน่าเร้า โรมรัน กันเฮย
ช้างพระเจ้าแปรประจัน คชไท้
สารทรงชวดเซผัน หลังแล่น เตลิดแฮ
เตลงขับคชไล่ใกล้ หวิดท้ายคชาธารฯ
นงคราญองค์เอกแก้ว กระษัตรีย์
มานมนัศกัตเวที ยิ่งล้ำ
เกรงพระราชสามี มลายพระ ชนม์เฮย
ขับคเชนทรเข่นค้ำ สอึกสู้ดับกรฯ
ขุนมอญร่อนง้าวฟาด ฉาดฉะ
ขาดแล่งตราบอุระ หรุบดิ้น
โอรสรีบกันพระ ศพสู่ นครแฮ
สูญชีพไป่สูญสิ้น พจน์ผู้สรรเสริญฯ”

ประวัติศาสตร์ของชาติไทยจากเหตุการณ์ของสมเด็จพระสุริโยทัย ทำให้รู้ว่าในอดีตต้องเผชิญกับภัยรอบด้านเสมอ การสร้างอาณาจักรให้มั่นคงในดินแดนแหลมทองไม่ใช่จะเจริญอย่างสงบสุขมาตามลำพัง แต่ต้องต่อสู้ เสียสละ สามัคคี เสียเลือดเนื้อทับถมบนผืนแผ่นดินไปด้วยวิญญาณบรรพบุรุษคนแล้วคนเล่าหลายยุคหลายสมัย ความเป็นนักรบและมีเลือดนักสู้ของไทยไม่เลือกว่าเป็นบุรุษหรือสตรี

สมเด็จพระสุริโยทัยทรงเป็นสายเลือดไทยที่มีความเป็นนักสู้ที่กล้าหาญ เสียสละเพื่อชาติ เพราะพระมหากษัตริย์เป็นหลักสำคัญของบ้านเมือง เป็นประมุขของชาติ หากสูญสิ้นไปบ้านเมืองก็ระส่ำระสาย ในยามสงครามหากขาดผู้บัญชาการทัพก็ย่อมเกิดความเพลี่ยงพล้ำได้ง่าย สมเด็จพระสุริโยทัยจึงเป็นผู้ช่วยชาติและผืนแผ่นดินไทยให้รอดพ้นจากเหตุการณ์ดังกล่าว ทรงเป็นแบบอย่างที่ดีงามของวีรกษัตรีไทยที่รักชาติเสมอชีวิต ลูกหลานชาวไทยจึงควรทะนุถนอมบำรุงแผ่นดินไทยไว้ให้คงอยู่อย่างสงบ เหมือนที่สมเด็จพระสุริโยทัยทรงรักและหวงแหน

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: สายไหม จบกลศึก

วีรสตรีราชวงศ์มังราย หรือพระนางมหาเทวีจิระประภา ปกครองอาณาจักรล้านนาระหว่าง พ.ศ. ๒๐๘๘-๒๐๘๙ เป็นช่วงสงครามกลางเมืองในเชียงใหม่ และถูกรุกรานจากกองทัพสมเด็จพระไชยราชาธิราชแห่งกรุงศรีอยุธยา จนต้องยอมอ่อนน้อมส่งเครื่องราชบรรณาการให้กับกองทัพของกรุงศรีอยุธยา ก่อนที่พระเจ้าไชยเชษฐาจะเสด็จมาจากอาณาจักรล้านช้างเพื่อปกครองอาณาจักรล้านนา ตามที่ขุนนางของล้านนากราบทูลเชิญ

สันนิษฐานกันว่า พระนางมหาเทวีจิระประภา เป็นพระธิดาของพระเมืองเกษเกล้า เจ้าเมืองเชียงใหม่ ที่ครองเมืองระหว่าง พ.ศ. ๒๐๖๘-๒๐๘๑ ก่อนที่พระนางมหาเทวีจิระประภาจะได้ครองเมืองเชียงใหม่ก็เกิดเหตุการณ์วุ่นวายตลอดมา คือ พระเมืองเกษเกล้า ถูกขุนนางเชียงใหม่ต่อต้าน และปลดจากตำแหน่งเจ้าเมืองเชียงใหม่ และให้กลับไปครองเมืองน้อยที่เคยครองอยู่ แล้วอัญเชิญท้าวชาย ซึ่งเป็นโอรสพระเมืองเกษเกล้า ขึ้นครองเมืองเชียงใหม่อยู่ได้ ๕ ปี ระหว่าง พ.ศ. ๒๐๘๑-๒๐๘๖ แล้วปลงพระชนม์ท้าวชายเสีย และกลับไปอัญเชิญพระเมืองเกษเกล้ามาครองเมืองเชียงใหม่เป็นครั้งที่ ๒ และเมื่อครองเมืองอยู่ได้แค่ ๒ ปี ระหว่าง พ.ศ. ๒๐๘๖-๒๐๘๘ ก็ถูกปลงพระชนม์อีก

ใน พ.ศ. ๒๐๘๘ เกิดความแตกแยกขึ้นกับขุนนางเมืองเชียงใหม่และหัวเมืองต่างๆ มีการแข่งขันแย่งชิงอำนาจกัน ต่างก็สนับสนุนให้เจ้านายของตนขึ้นครองเมืองเชียงใหม่ มีแสนคร้าว เป็นหัวหน้ากลุ่มเมืองเชียงใหม่ ได้เชิญพระยาเขมรุ่ง เจ้าเมืองเชียงตุง มาครองเมืองเชียงใหม่ แต่เจ้าเมืองเชียงตุงก็ปฏิเสธ จึงไปเชิญเจ้าเมืองนาย แต่เจ้าเมืองนายก็ยังไม่มา แสนคร้าวจึงถูกกำจัด

กลุ่มหัวเมืองอื่นๆ ที่ประกอบไปด้วย เจ้าหมื่นสามล้านอ้ายเจ้าเมืองลำปาง หมื่นแก้วเจ้าเมืองเชียงราย หมื่นมโนเมืองเชียงแสน และหมื่นยี่เจ้าเมืองพาน ได้อัญเชิญพระไชยเชษฐาจากกรุงศรีสัตนาคนหุต อาณาจักรล้านช้าง ซึ่งเป็นพระนัดดาของพระเมืองเกษเกล้า มาครองเมืองเชียงใหม่

ในระหว่างที่พระไชยเชษฐากำลังเดินทางมาครองเมืองเชียงใหม่ กองทัพแสนหวี ที่นำโดยหมื่นหัวเตี่ยน ก็ยกมารบกับแสนคร้าว เมื่อสู้ไม่ได้ก็หนีไปเมืองลำพูน ไปขอกำลังจากรุงศรีอยุธยาให้ไปช่วย บรรดาเจ้าเมืองต่างๆ ที่อัญเชิญให้พระไชยเชษฐายกทัพมาจากเมืองเชียงแสน ก็จับแสนคร้าวและพวกฆ่าเสีย แล้วอัญเชิญ พระนางมหาเทวีจิระประภา ให้ครองเมืองเชียงใหม่ชั่วคราว จนกว่าพระไชยเชษฐาจะเสด็จมาถึงจากกรุงศรีสัตนาคนหุต

กองทัพของสมเด็จพระไชยราชาธิราช ได้ยกมาจากกรุงศรีอยุธยา ไปตีเมืองเชียงใหม่ในปีเดียวกันนี้ จึงทำให้พระนางมหาเทวีจิระประภา ต้องยอมส่งเครื่องราชบรรณาการให้ ต่อมาใน พ.ศ. ๒๐๘๙ พระไชยเชษฐาได้เสด็จมาจากกรุงศรีสัตนาคนหุต เมื่อถึงเมืองเชียงแสน เมืองเชียงราย ขุนนางเชียงใหม่มารับเสด็จ ได้ทรงสักการะสิ่งศักดิ์สิทธิ์วัดเชียงยืน พระแก้วมรกต และพระมหาเจดีย์หลวง พระนางมหาเทวีจิระประภาจึงสละราชย์ให้พระไชยเชษฐา ทรงครองเมืองเชียงใหม่ต่อไป

ในช่วงเวลาของการจลาจล แย่งยิงอำนาจ รวมทั้งถูกรุกรานจากภายนอก พระนางมหาเทวีจิระประภาก็เป็นสตรีที่สามารถปกครองเมืองเชียงใหม่เอาไว้ได้

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: ศิรินันท์ บุญศิริ

อัครมเหสีของพระมหากษัตริย์สุโขทัยมีตำแหน่งเป็น พระราชเทวี โดยเฉพาะในยุคที่ขนานนามพระมหากษัตริย์ว่า มหาธรรมราชา แต่พบหลักฐานว่าพระอัครมเหสีแห่งสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) พระมหากษัตริย์อยุธยา ที่ครองราชย์ระหว่าง พ.ศ. ๑๙๖๗-๑๙๙๑ นั้น ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับปลีก หมายเลข ๒/ก ๑๐๔ ต้นฉบับของหอสมุดวชิรญาณหน้าต้น(ตอนA) บรรทัดที่ ๓๖-๔๐ ได้ขานตำแหน่ง “ราชเทวี” ไว้ดังนี้

“อันดับนั้นพระราชเทวีทูลแต่พระบรมราชาธิราชเจ้า ด้วยจะย่อมหงอก(คงเป็นพิธีกระทำเมื่อย่างสู่ปัจฉิมวัย) แม่นางษาขามารดาแลจะขอชื่อให้ สมเด็จผู้เป็นเจ้าก็ประสาทคานหามทองไม้เท้าทองแลเครื่องราชาประโภค ให้นามกรชื่อพรประสิทธิ์ แม่นางษาขาพระราชมารดานางพญาแลมหาธรรมราชาธิราชนั้น”

ตีความหมายจากข้อความนี้ได้ว่า พระราชเทวีพระองค์นี้เป็นพระราชชนนีของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ พระราชโอรสผู้ครองราชย์ต่อจากสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ และเป็นพระเชษฐภคินี(พี่สาว)ของมหาธรรมราชา ในขณะนั้นคือ มหาธรรมราชาที่ ๔(บรมปาล)

มีบันทึกในตำนานสิบห้าราชวงศ์ เล่มที่ ๒ ผูกที่ ๔ ว่า เมื่อพระมหาธรรมราชาที่ ๔ (บรมปาล) สวรรคต พระยายุธิษเฐียร ซึ่งเป็นโอรส ได้ขึ้นครองพิษณุโลก ระหว่าง พ.ศ. ๑๙๘๑-๑๙๙๔ แต่ไม่พอพระทัยที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถไม่ทรงแต่งตั้งให้เป็นมหาอุปราชตามที่ทรงสัญญาไว้ จึงไปอยู่กับพระเจ้าติโลกราช แห่งเชียงใหม่ ในฐานะลูกหลวง ทำให้เกิดสงครามยืดเยื้อ ระหว่างพระเจ้าติโลกราชกับสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

ผู้ปกครองพิษณุโลกต่อจากนั้นก็น่าจะเป็นพระราชเทวี เพราะมีความชอบธรรมในฐานะเป็นพระเชษฐภคินีของมหาธรรมราชาที่ ๔ ซึ่งมีพระราชชนกร่วมกัน คือ สมเด็จพระมหาธรรมราชาที่ ๓(ไสยลือไทย) ซึ่งจะเห็นได้ว่า เมื่อพระยาเชลียงนำพระเจ้าติโลกราชมาตีเมืองพิษณุโลกใน พ.ศ. ๒๐๐๔ ตามที่ระบุใน พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐ และเข้าล้อมเมืองอยู่เป็นเวลานานนั้น เป็นช่วงที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ได้เสด็จมาที่เมืองพิษณุโลกพอดี โคลงยวนพ่ายว่า เสด็จมาถึงพิษณุโลกด้วยความยินดี จึงตีความกันว่า คงเสด็จมาเยี่ยมพระราชชนนี สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้ร่วมบัญชาการป้องกันเมือง ตำนานสิบห้าราชวงศ์ว่า สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงปรึกษากับ “แม่พระยาใต้” พระยาใต้ก็คือ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ซึ่งแม่พระยาใต้ทรงแนะนำให้ “เอาเวียงเป็นเล้าเป็นโรงเถอะ” สงครามครั้งนี้ เอกสารฝ่ายเหนือว่า กองทัพสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถหนีออกจากวงล้อมได้ ซึ่งพระเจ้าติโลกราชก็เสด็จกลับนครเชียงใหม่ แต่เอกสารฝ่ายใต้ว่า ทัพเหนือตีพิษณุโลกไม่ได้ก็เลิกทัพกลับไป

พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐว่า พ.ศ. ๒๐๐๕ พระยากลาโหมยกพลไปตีได้เมืองสุโขทัยคืนมา พ.ศ. ๒๐๐๖ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เสด็จมาเสวยราชย์ที่เมืองพิษณุโลก และยังคงทำสงครามชิงหัวเมืองเหนือกับพระเจ้าติโลกราช ระหว่างนี้โคลงยวนพ่ายบันทึกไว้ว่า พระราชชนนีสิ้นพระชนม์แล้ว สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงเสด็จออกทรงพระผนวช ใน พ.ศ. ๒๐๐๘

พระราชเทวีแห่งสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ จึงเป็นกษัตริย์ผู้ครองเมืองพิษณุโลก ที่เป็นศูนย์กลางของเมืองที่เคยอยู่ในอาณาจักรสุโขทัย ในยุคที่อยู่ใต้อิทธิพลของอยุธยา และมีส่วนในการบัญชาการรบป้องกันรักษาเมืองไว้ได้ จากการรุกรานของพระเจ้าติโลกราช แห่งอาณาจักรล้านนา

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: วีณา โรจนราธา

พระนามเต็มของสมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์ ที่ปรากฏในจารึกวัดบูรพาราม คือ “สมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์อัครราชมหิศีเทพยธรณีดิลกรัตนบพิตรเป็นเจ้า” ซึ่งเป็นอัครมเหสีในพระมหาธรรมราชาที่ ๒ แห่งอาณาจักรสุโขทัย

นักประวัติศาสตร์ส่วนใหญ่ตีความว่า พระมหาธรรมราชาที่ ๒ นี้เป็นพระองค์เดียวกับที่ พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐ ระบุว่า ศักราช ๗๔๐(พ.ศ. ๑๙๒๑) สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑(ขุนหลวงพงั่ว) เสด็จไปตีเมืองชากังราว พระมหาธรรมราชาออกรบทัพหลวงเป็นสามารถ แต่เห็นว่าจะต่อรบด้วยมิได้ จึงออกถวายบังคม แต่นายพิเศษ เจียจันทร์พงษ์ ว่าเป็นคนละองค์กัน

ระยะต่อมา วัดบูรพารามก็ได้จารึกเหตุการณ์เมื่อพระมหาธรรมราชาพระชนมายุได้ ๓๘ พรรษา ได้ร่วมกับเจ้าเมืองอื่นๆ ทำให้อาณาจักรสมบูรณ์ขึ้นในทุกรัฐ ได้แก่ รัฐกาว(น่าน) ในทิศเหนือ รัฐชวา(หลวงพระบาง) ในทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เมืองพระบาง(นครสวรรค์) ในทิศใต้ เมืองนครไทยในทิศตะวันออก เมืองเพชรบูรณ์ในทิศตะวันออกเฉียงใต้ เมืองไตรตรึงส์ และเมืองเชียงทองในทิศตะวันตกเฉียงใต้ เมืองนาคปุระในทิศตะวันตก และเมืองเชียงแสนถึงฝั่งแม่น้ำพิงค์(ปิง) แม่น้ำโขง ในทิศตะวันตกเฉียงเหนือ

พระมหาธรรมราชาพระองค์นี้ ได้เสด็จออกผนวชเช่นเดียวกับพระมหาธรรมราชาที่ ๑ ลิไทย ผู้เป็นสมเด็จพระราชชนก และในปี พ.ศ. ๑๙๕๑ พระมหาธรรมราชาที่ ๒ ก็ได้เสด็จสวรรคตลง

พระราชภาระที่หนักหน่วงในการกอบกู้เอกราชบ้านเมืองจึงต้องเป็นของพระอัครมเหสีคือ สมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์ ในขณะนั้นตรงกับที่กรุงศรีอยุธยากำลังแผ่อิทธิพลขึ้นมาครอบครองอาณาจักรสุโขทัย ในจารึกวัดบูรพาราม มีว่า สมเด็จพระราชเทวีทรงเป็นผู้มีปัญญา มีบุญ มีความงาม มีศีล มียศ เป็นขัตติยา สมบูรณ์ด้วยฐิติผู้สูงสุดในแผ่นดิน ผู้ได้รับการฝึกอบรม และเป็นผู้ร่าเริงราวกับนางเทวนารีอัปสร พระนางพิมพา พระนางมหามายา พระนางจันทิมา และพระนางสุรัสวดี เป็นผู้ศรัทธาในพระรัตนตรัยที่ประเสริฐ พระนางมีพระราชโอรส ๒ องค์ องค์โตได้ขึ้นเป็นพระยา ทรงพระนามรามราชาธิราช ส่วนองค์เล็กมีพระนามว่า ศรีธรรมาโศกราช รามราชาธิราช ก็คือ พระยารามที่ออกถวายบังคมพระมหากษัตริย์อยุธยา สมเด็จพระนครินทราธิราช พร้อมพระยาบาลเมือง ใน พ.ศ. ๑๙๖๒ หลังจากที่พระมหาธรรมราชาที่ ๓(ไสยลือไทย) สวรรคตแล้ว พระมหากษัตริย์อยุธยาจึงโปรดให้พระยาบาลเมืองครองพิษณุโลก ส่วนพระยารามก็ได้ครองสุโขทัย

ในจารึกวัดอโสการาม และจารึกวัดบูรพาราม ได้พรรณนาการบุญกุศลที่สมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์ทรงบำเพ็ญไว้มากมาย ใน พ.ศ. ๑๙๔๒ พระนางทรงสร้างวัดอโสการาม ใน พ.ศ. ๑๙๕๕ ทรงสร้างวัดบูรพาราม และทรงสถาปนาปูชนียวัตถุสถานทุกสิ่งพร้อมมูล ได้อาราธนาพระบรมสารีริกธาตุประดิษฐานในพระมหาธาตุเจดีย์ ทรงปลูกพระศรีมหาโพธิ ทรงสถาปนาพระเถระเพื่อปกครองวัด ทรงอุปสมบทพระภิกษุและบรรพชาสามเณร ทรงบำเพ็ญมหาทานถวายเครื่องบริขารเป็นทรัพย์มหาศาล ถวายที่นาและแต่งไพร่ไว้ดูแลวัด นอกจาก ๒ วัดนี้ ก็ยังทรงสร้างวัด ทิกษิณาราม และวัดลังการาม และทรงบูรณะอุปถัมภ์วัดศรีวิสุทธาวาสที่พระมหาธรรมราชาที่ ๒ ทรงผนวช วัดเสนางที่พระมหาธรรมราชาประทับ วัดศรีจุฬาวาสที่สงสการ(พิธีปลงศพ)สมเด็จพ่อออก วัดพระธรรมราชบูรณ์ที่สงสการสมเด็จราชมารดา ทรงอุทิศส่วนกุศลถวายแด่บรรพบุรุษทั้งฝ่ายพระมหาธรรมราชาที่ ๒ และฝ่ายพระนางเอง

นอกเหนือจากพระราชกรณียกิจที่สมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์ได้ทรงบำเพ็ญไว้ในจารึกแล้ว ก็ยังมีอื่นๆ อีกมาก พระนาม “ศรีจุฬาลักษณ์” จึงมีการบันทึกเป็นลายลักษณ์เป็นที่เล่าขานสืบต่อกันมา วรรณคดีไทยที่ได้รับการตีความว่าแต่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๓ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ที่ชื่อ ตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ก็อาจมีเค้าความคิดเดิมจากสมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์บ้างก็เป็นได้ เนื้อหาอาจจะคลาดเคลื่อนไปบ้างเพราะผ่านมาหลายยุคหลายสมัยเป็นเวลายาวนานแล้ว พระนามเดิมของท้าวศรีจุฬาลักษณ์ คือ นางนพมาศ เป็นสนมของสมเด็จพระร่วงเจ้า องค์ที่หมายถึงพระมหาธรรมราชาที่ ๑ ลิไทย ตำแหน่ง “ศรีจุฬาลักษณ์” ยังลดความสำคัญลงเรื่อยๆ จะเห็นได้ในพระไอยการตำแหน่งนาพลเรือน สมัยอยุธยา ศรีจุฬาลักษณ์ เป็นเพียง ๑ ใน ๔ ของนางท้าวพระสนมเอก คือ อินสุเรนทร ศรีสุดาจัน อินทรเทวี และศรีจุลาลักษ

หลักฐานที่ยืนยันว่า สมเด็จพระราชเทวีศรีจุฬาลักษณ์มีตัวตนจริง คือ ศิลาจารึกและโบราณสถาน ทรงเป็นอัครมเหสีของพระมหากษัตริย์สุโขทัย ทรงสร้างถาวรวัตถุมากมายให้เราได้ศึกษาเรียนรู้ถึงศิลปวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ ในสมัยของราชอาณาจักรไทยแห่งนี้

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: วีณา โรจนราธา

ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช อาณาจักรสุโขทัยขยายอาณาเขตได้กว้างขวางที่สุด เมื่อสิ้นพ่อขุนรามคำแหงฯ เจ้าเมืองทั้งหลายก็ไม่ยอมขึ้นกับพระยาเลอไทยซึ่งเป็นราชโอรสของพ่อขุนรามคำแหงฯ อาณาจักรได้แตกเป็นเมืองเล็กเมืองน้อย เมื่อถึงสมัยที่พระมหาธรรมราชที่๑(ลิไทย) ปกครอง พระองค์เป็นกษัตริย์ที่ศรัทธาในพระพุทธศาสนา และได้สร้างความเข้มแข็งให้กลับคืนสู่อาณาจักรสุโขทัย จารึกหลักที่ ๘ จารึกเขาสุมนกูฏ ระบุว่า พระมหาธรรมราชาลิไทยปราบได้เมืองตลอดทั้งลำน้ำป่าสัก และลำน้ำน่าน แล้วจึงเสด็จไปประทับที่สองแคว คือ เมืองพิษณุโลกถึง ๗ ปี

ส่วนทางเมืองสุโขทัยนั้น ปรากฏในเรื่องพระสีหลปฏิมา หรือพระพุทธสิหิงค์ ใน ชินกาลมาลีปกรณ์ ความว่า ในสมัยที่พระมหาธรรมราชา หรือพระยาลิไทยครองกรุงสุโขทัยนั้น สมเด็กพระรามาธิบดีที่ ๑(อู่ทอง) เสด็จไปทรงยึดเมืองชัยนาท(นักประวัติศาสตร์หมายถึง เมืองพิษณุโลก)ได้ โดยทำทีว่าเอาข้าวมาขาย ขณะที่เมืองพิษณุโลกเกิดทุพภิกขภัย ทรงตั้งมหาอำมาตย์วัตติเดช คือ ขุนหลวงพงั่ว จากเมืองสุพรรณบุรีไปครอง พระมหาธรรมราชาลิไทยต้องส่งบรรณาการเป็นอันมากไปถวายสมเด็จพระรามาธิบดีที่๑ เพื่อขอเมืองพิษณุโลกคืน เมื่อได้เมืองคืนแล้ว พระมหาธรรมราชาลิไทย “ทรงตั้งพระมหาเทวีผู้เป็นพระกนิษฐา(น้องหญิง) ของพระองค์ให้ครองราชย์สมบัติในเมืองสุโขทัย…ส่วนพระองค์ อัญเชิญพระสีหลปฏิมาไปบูชาที่เมืองชัยนาท” เมื่อสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ สวรรคตแล้ว ขุนหลวงพงั่ว ขึ้นครองกรุงศรีอยุธยาเป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ ยึดเมืองพิษณุโลกได้ อัญเชิญพระพุทธสิหิงค์ไปบูชาที่กรุงศรีอยุธยา และมหาอำมาตย์ชื่อ พรหมไชยยึดเมืองสุโขทัยได้

สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ สวรรคต พ.ศ. ๑๙๑๒ ดังนั้นปีที่พระมหาธรรมราชาที่๑ เสด็จนำไพร่พลและกองทัพของเจ้าเมืองต่างๆ กลับมาไหว้พระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏ(เขาพระบาทใหญ่) ที่เมืองสุโขทัยจะต้องเป็นช่วงที่สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ สวรรคตแล้ว ดังนั้นพระมหาเทวีคงจะครองราชย์ ณ เมืองสุโขทัยประมาณ พ.ศ. ๑๙๐๕-๑๙๑๒

ปรากฏพระนามพระมหาเทวีอีกครั้งในศิลาจารึกวัดช้างล้อม ซึ่งพ่อนมไสดำ สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๑๙๒๗ ข้อความจารึกเล่าถึงพ่อนมไสดำ บวชถวายพระมหาธรรมราชาที่สวรรคต แล้วย้ายสำนักอีกครั้ง บวชถวายพระมหาเทวีที่สวรรคต และเมื่ออุทิศที่เรือนตนสร้างวัดแล้ว ยังได้สร้างพระหินองค์หนึ่งอุทิศถวายเป็นบุญแด่พระมหาเทวี พระมหาเทวีจึงสวรรคตก่อน พ.ศ. ๑๙๒๗

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: วีณา โรจนราธา

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเสด็จจาริกธุดงค์ไปนมัสการเจดียสถานที่สำคัญตามหัวเมืองต่างๆ เป็นประจำ ในขณะที่ดำรงอิสริยยศสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามงกุฎอยู่ในสมณเพศ พระองค์เสด็จประพาสหัวเมืองเหนือในปี พ.ศ. ๒๓๗๖ ไปถึงเมืองสุโขทัย ซึ่งเป็นราชธานีของไทยแต่โบราณ บริเวณปริมณฑลที่เป็นที่ตั้งเมืองเรียกว่า เนินปราสาทปัจจุบัน ทรงพบแท่งศิลาแท่งหนึ่งในสภาพที่หักพังออกจากแท่นฐาน ตะแคงตกอยู่กับพื้นดิน เมื่อวิเคราะห์แล้วก็ทรงเข้าพระทัยว่า แท่งศิลานี้คือ ศิลาจารึกโบราณวัตถุที่สำคัญ ส่วนชาวเมืองสุโขทัยในสมัยนั้นให้ความสำคัญและถือว่าคือศาลเจ้าได้เคารพกันทั่วไป พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้นำแท่งศิลานี้มากรุงเทพมหานครพร้อมกับพระองค์และได้นำพระแท่นมนังศิลาบาตรลงมาด้วย ศิลาจารึกหลักนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอ่านได้ เป็นพระองค์แรก เมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๙ และเรียกศิลาจารึกนี้ว่า “ศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง” ซึ่งยังเรียกกันอยู่จนถึงปัจจุบัน เนื้อหาสาระในแผ่นศิลานับตั้งแต่สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีการอ่านแปลใหม่ให้มีความสมบูรณ์และถูกต้องที่สุดอีกหลายครั้งในสมัยหลังๆ ทำให้ได้ทราบประวัติศาสตร์ชาติไทยแรกก่อตั้งอาณาจักรในดินแดนสุวรรณภูมิ คือ การก่อตั้งกรุงสุโขทัย พระราชวงศ์ ตลอดจนสภาพสังคม และความเป็นอยู่ของชาวสุโขทัยอย่างแจ่มชัด มีข้อความตอนต้นกล่าวไว้ดังนี้

“พ่อกูชื่อสรีอินทราทิตย แม่กูชื่อนางเสือง พี่กูชื่อบานเมือง ตูพี่น้องท้องเดียวห้าคน ผู้ชายสามผู้หญิงโสง พี่เผือผู้อ้ายตายจากเผือเตียมแต่ยังเล็ก เมื่อกูขึ้นใหญ่ได้สิบเก้าเข้าขุนสามชนเจ้าเมืองฉอดมาท่เมืองตาก พ่อกูไปรบขุนสามชนหัวซ้าย ขุนสามชนขับมาหัวขา ขุนสามชนเกลื่อนเข้า ไพร่ฟ้าหน้าใส พ่อกูหนีญญ่ายพายจแจ้น กูบ่หนี กูขี่ช้างเบกพล กูขับเข้าก่อนพ่อกู กูต่อช้างด้วยขุนสามชน ตนกูพุ่งช้างขุนสามชนตัวชื่อมาสเมืองแพ้ ขุนสามชนพ่ายหนี พ่อกูจึงขึ้นชื่อ กูชื่อพระรามคำแหง เพื่อกูพุ่งช้างขุนสามชน เมื่อชั่วพ่อกู กูบำเรอแก่พ่อกู กูบำเรอแก่แม่กู กูได้ตัวเนื้อตัวปลา กูเอามาแก่พ่อกู กูได้หมากส้มหมากหวานอันใดกินอร่อยกินดี กูเอามาแก่พ่อกู กูไปตีหนังวังช้างได้ กูเอามาแก่พ่อกู กูไปท่บ้านท่เมือง ได้ช้างได้งวง ได้ปั่วได้นาง ได้เงือนได้ทอง กูเอามาเวนแก่พ่อกู พ่อกูตายยังพี่กู กูพร่ำบำเรอแก่พี่กู ดั่งบำเรอแก่พ่อกู พี่กูตาย จึ่งได้เมืองแก่กูทั้งกลม เมื่อชั่วพ่อขุนรามคำแหง เมืองษุกโขไทนี้ดี ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว เจ้าเมืองบ่เอาจกอบในไพร่ลูท่างเพื่อนจูงวัวไปค้า ขี่ม้าไปขาย ใครจักใคร่ค้าช้าง ค้า ใครจักใคร่ข้าม้า ค้า ใครจักใคร่ค้าเงือนค้าทอง ค้า ไพร่ฟ้าหน้าใส…”

จารึกพ่อขุนรามคำแหง หรือที่เรียกกันภายหลังว่า จารึกสุโขทัยหลักที่๑ ยังมีจารึกที่กล่าวถึงการก่อตั้งอาณาจักรสุโขทัย ที่ได้ค้นพบในสมัยต่อมาอีกหนักหนึ่ง คือ จารึกวัดศรีชุม หรือจารึกสุโขทัยหลักที่ ๒ กล่าวถึงประวัติศาสตร์ชาติไทยที่เป็นช่วงเวลาก่อนเหตุการณ์ในจารึกหลักที่ ๑ เมื่อชาวไทยพยายามรวบรวมกำลัง ต้านขอมที่ปกครองกรุงสุโขทัยอยู่ให้หลุดพ้นจากอำนาจเพื่ออิสรภาพ เป็นเรื่องราวที่เชื่อมต่อประวัติศาสตร์การก่อตั้งชาติไทยให้เป็นอาณาจักรที่เป็นปึกแผ่น และการสร้างชาติที่มีระเบียบดีงามสมบูรณ์ด้วยศิลปวัฒนธรรม หล่อหลอมความเป็นไทยสืบมาจนถึงปัจจุบัน

ความในจารึกวัดศรีชุมกล่าวว่า กษัตริย์ขอมได้พระราชทานนามให้พ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด กมรแดงอัญศรีอินทรบดินทราทิตย์ มอบพระแสงขรรค์ชัยศรีเป็นอาวุธ และพระราชทานพระธิดานาม สุขรมหาเทวี เป็นพระชายา ทำให้สภาพของพ่อขุนผาเมืองเปรียบเสมือนเป็นเชื้อพระวงศ์ขอมผู้หนึ่ง พ่อขุนผาเมือง มีพระสหายนามพ่อขุนบางกลางหาว ปกครองอยู่เมืองบางยาง ได้ร่วมคบคิดกันต่อสู้ให้ชาวไทยหลุดพ้นจากอำนาจขอม เมื่อตกลงแล้วต่างก็ยกทัพตีกระหนาบกันเข้ามายึดกรุงสุโขทัย โขลญลำพงคงเป็นอุปราช สำเร็จราชการในภาคนี้ และครองเมืองสุโขทัยอยู่ ได้ออกต้านทานเป็นสามารถ สู้ฝีมือไม่ได้แตกพ่ายไป พ่อขุนผาเมืองเข้าเมืองได้ก่อน แล้วทรงอัญเชิญพ่อขุนบางกลางหาวเข้าเมือง จัดการอภิเษกเป็นเจ้าเมืองครองกรุงสุโขทัยให้เป็นใหญ่ ในดินแดนไทยข้างเหนือบริเวณดังกล่าว และทรงยกนามของตนถวายแก่พ่อขุนบางกลางหาวเป็นปฐมกษัตริย์แห่งกรุงสุโขทัย พระนามว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ดังที่ปรากฏในศิลาจารึก ส่วนพ่อขุนผาเมืองได้กลับไปครองเมืองราดตามเดิม

ประวัติศาสตร์ไทยที่ได้จากจารึกสมัยที่ตั้งตัวเป็นปึกแผ่นใหม่ๆ ในสุวรรณภูมินั้น มีคติสอนใจ และทิ้งปัญหาไว้ให้ขบคิดอยู่หลายประการ คติสอนใจนั้น ได้แก่ การรักความเป็นไท และการสร้างความเป็นชาตินั้น จะต้องอาศัยความสามัคคีเป็นสำคัญ การใช้สติปัญญาผ่อนสั้นผ่อนยาวเพื่อผูกไมตรีกับทั้งพันธมิตรและศัตรู ถ้าพ่อขุนผาเมืองจะตั้งตัวเป็นกษัตริย์ก็ย่อมทำได้ แต่ที่ทรงมอบให้แก่เพื่อนนั้นเป็นสิ่งที่ยากต่อการเข้าใจ การกระทำของบรรพบุรุษไทยนั้นเป็นเหตุผลที่ลึกซึ้งเหลือวิสัยที่คนปัจจุบันจะล่วงถึงได้ แต่ความรู้สึกที่อยู่ในจิตใจของลูกหลานไทยทุกสมัยต่างก็สรรเสริญและชื่นชมเทิดทูนไม่มีวันเสื่อมคลาย ในกาลต่อมาก็ปรากฏว่าขอมไม่ได้มารบกวนไทยอีกจากการรวมกันเป็นปึกแผ่นนี้ ในระยะที่ไทยกำลังตั้งตัวได้ก็มีการจัดบ้านเมืองให้เรียบร้อยและรุ่งโรจน์สูงสุดในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ซึ่งเป็นเวลาที่สถาปนาอาณาจักรแล้วได้ไม่นาน ที่กล่าวนี้คือ ภูมิหลังของประวัติศาสตร์สุโขทัย

การกระทำของพ่อขุนผาเมือง เป็นสิ่งที่นักประวัติศาสตร์ได้ขบคิดกันต่างๆ นานา จากหลักฐานประวัติศาสตร์ทำให้ตีความกันว่า “นางเสือง” ที่ปรากฏนามในจารึกสุโขทัยหลักที่ ๑ นั้นคือ พระธิดาพ่อขุนศรีนาวนำถุม เจ้าเมืองสุโขทัยองค์ก่อน ซึ่งเป็นบิดาของพ่อขุนผาเมืองนั่นเอง นางเสืองจะเป็นพี่สาวหรือน้องสาวของพ่อขุนผาเมืองก็ไม่อาจสันนิษฐานได้ พ่อขุนผาเมืองกับพ่อขุนบางกลางหาวนอกจากจะเป็นพระสหายกันแล้ว ยังมีความเกี่ยวดองที่ใกล้ชิดกันด้วย จึงทำให้เข้าใจเหตุผลในน้ำพระทัยของพ่อขุนผาเมืองได้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น

ความสับสนเกี่ยวกับประวัติการก่อตั้งกรุงสุโขทัยเป็นราชานี ทำให้นักประวัติศาสตร์บางคนสันนิษฐานว่า นางเสืองมิใช่คนไทย แต่เป็นสตรีขอมที่มาอภิเษกกับพ่อขุนบางกลางหาว หรือพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ โดยอนุมานเอาว่า พ่อขุนผาเมืองเจ้าเมืองราดยังต้องมีพระชายาเป็นนางสุขรมหาเทวี ธิดากษัตริย์ขอมที่ปกครองดินแดนสุโขทัยขณะนั้น เพื่อผลทางการเมืองที่จะผูกมัดให้พ่อขุนไทยทั้งหลายที่ดูแลหัวเมืองในปกครองของตนให้อยู่ในอำนาจ และพ่อขุนศรีอินทราทิตย์คงจะเป็นเช่นเดียวกัน

ถ้าพิจารณาชื่อ สำเนียงคำว่า “เสือง” จะรู้สึกว่าเป็นภาษาไทยแต่ดั้งเดิม แม้จะไม่สามารถหาความหมายได้ แต่ก็มีคำที่พอจะเทียบเคียงได้ว่าเป็นคำโดด มิได้เป็นคำสมาส เหมือนอย่างคำเขมร และศัพท์คำว่า เสือง ในภาษาเขมร ก็ปรากฏว่าไม่มีอีกด้วยเช่นกัน จึงทำให้เชื่อได้อย่างไม่ลังเลว่า นางเสืองนั้นจะต้องเป็นคนไทยแน่นอน มีผู้สันนิษฐานว่า เสือง นี้แปลว่า “รุ่งเรือง”

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็ทรงเห็นว่านางเสืองเป็นคนไทย

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอธิบายไว้ในพระราชนิพนธ์ บทละครเรื่องพระร่วง ไว้ตอนหนึ่งว่า
“….พระเจ้าศรีอินทราทิตย์นี้ได้อภิเษกกับนางเสือง ซึ่งเป็นราชธิดาของพระเจ้ากรุงสุโขทัยพระองค์ก่อน ด้วยเหตุที่เป็นผู้สืบพระวงศ์ของพระเจ้ากรุงสุโขทัยองค์ก่อนประการหนึ่ง และเพราะเหตุที่ชาวเมืองสุโขทัยได้พร้อมกันถวายราชสมบัติด้วยอีกประการหนึ่ง พระเจ้าศรีอินทราทิตย์จึงได้ประดิษฐานราชวงศ์มั่นคงในพระนครสุโขทัยสืบมา…”

ศาสตราจารย์ยอร์ช เซเดส์ ได้กล่าวไว้ในคำอธิบายศิลาจารึกว่า
“เจ้าเมืองสุโขทัยองค์ก่อน คือ พ่อขุนศรีนาวนำถม ผู้เป็นพระบิดาของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด พ่อขุนบางกลางหาว ผู้เป็นมิตรสหายของพ่อขุนผาเมือง ที่แรกจะเป็นเหตุใดไม่ปรากฏ สองสหายนั้นจึงได้ตั้งใจตีเมืองสุโขทัย บางทีจะเป็นเพราะพ่อขุนศรีนาวนำถม สิ้นพระชนม์ลงในเมืองสุโขทัยก็เป็นได้….”

สตรีคนแรกที่ได้ยินชื่อในประวัติศาสตร์สุโขทัยคือ นางเสือง ตามที่ปรากฏในศิลาจารึกหลักที่ ๑ เป็นมเหสีของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ และเป็นพระราชชนนีพ่อขุนรามคำแหงมหาราช พระมหากษัตริย์ผู้ก่อกำเนิดลายสือไทย และเป็นเจ้าของหลักศิลาจารึกหลักดังกล่าว จึงถือได้ว่านางเสืองนั้นคือ ขัตติยนารีผู้ยิ่งใหญ่ ที่ดำรงพระชนม์อยู่อย่างเงียบๆ แต่ในความสงบเงียบนั้น ถ้าได้พิจารณาถึงลักษณะของวัฒนธรรมไทยแล้ว จะเห็นว่าสังคมไทยมิได้กำหนดให้สตรีมีบทบาทโลดแล่นเสมอบุรุษ แต่ก็เป็นที่ยอมรับกันว่ามีบทบาทผลักดันอยู่เบื้องหลังเหมือนพลังที่มองไม่เห็น เช่นนางเสืองนี้ พระโอรสที่เป็นวีรกษัตริย์ที่ปราดเปรื่องทั้งการรบและการพัฒนา ย่อมอยู่บนพื้นฐานของการปลูกฝังดูแลเอาใจใส่จากพระชนนีอย่างดี แม่เป็นผู้กำกับอยู่เบื้องหลังอย่างภาคภูมิใจ สุขุม สงบ และมุ่งมั่นจะให้โอรสสร้างชาติให้เป็นปึกแผ่น เป็นประโยชน์ และมีความรักแผ่นดิน แต่นางเสืองก็มีประวัติให้ศึกษาได้น้อยมาก

นางเสืองไม่ปรากฏว่ามีบทบาทอยู่ในที่ใดเลย แม้ในศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหงก็มีอยู่คำเดียวแท้ๆ ว่า “แม่กูชื่อนางเสือง” แต่ผลงานที่ปรากฏอยู่ในศิลาจารึกมีนับตั้งแต่พ่อขุนบางกลางหาว ผู้เป็นสวามีนางเสือง ที่ริเริ่มต่อต้านกู้บ้านเมืองด้วยความกล้าหาญเด็ดเดี่ยว มีกำลังใจดีไม่ห่วงหน้าพะวงหลัง มีปรากฏต่อไปว่าพ่อขุนบานเมือง พ่อขุนองค์ที่ ๒ ซึ่งเป็นโอรสของพ่อขุนบางกลางหาวนั้น เป็นพ่อเมืองที่ดี รักน้อง ถนอมน้ำใจน้อง วางใจน้อง รู้จักใช้น้อง ไม่ริษยาที่น้องมีชื่อเสียง บ้านเมืองมีความอยู่เย็นเป็นสุข แม่ของพ่อขุนบานเมืองคือนางเสือง และมีความปรากฏต่อไปว่า พ่อขุนรามคำแหง พ่อขุนองค์ที่ ๓ เป็นลูกของพ่อขุนบางกลางหาว น้องของพ่อขุนบานเมือง ทั้งกล้า ทั้งฉลาด ทั้งดี คุณสมบัตินี้ทำให้แผ่อานุภาพไปได้กว้างขวางจนได้รับยกย่องให้เป็นมหาราช ศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหงตรงที่ว่า หาอะไรมาได้ก็เอามาบำเรอพ่อ บำเรอแม่ บำเรอพี่ จะเห็นน่าเอ็นดูด้วยกันทุกคน พ่อขุนรามคำแหงนี้ลูกของนางเสือง

ครอบครัวของพ่อขุนบางกลางหาวมีเยื่อใยที่เหนียวแน่นลึกซึ้งสุขุมนัก แม้ ๗๐๐-๘๐๐ ปีผ่านไป เมื่อได้ยินได้ฟังก็ยังชื่นใจ ใครเป็นคนผูกเยื่อใยนี้ในครอบครัว พ่อขุนบางกลางหาวเอากำลังใจมาจากไหน ทำไมจึงดูเป็นคนไม่มีกังวล พ่อขุนบานเมือง พ่อขุนรามคำแหง ทำไมจึงน่ารัก น่าเคารพ น่าสรรเสริญ น่าบูชา ทำไมจึงมีจริยวัตรงดงามนัก

ไม่มีใครตอบได้ เพราะไม่ได้จารึกไว้ในศิลา แต่ผู้ที่เป็นภรรยาเป็นแม่อย่างไทยๆ สมัยก่อนจะตอบได้เงียบๆ ในใจของตนว่า ที่มาของผลดังกล่าวมีนางเสืองเป็นเหตุ เพราะเมียอย่างไทยๆ ย่อมรู้ว่านางเสืองจะต้องทำอะไรบ้าง ที่พ่อขุนบางกลางหาวมีกำลังใจดี ตัดสินใจดี ไม่มีห่วงกังวล แม่อย่างไทยๆ ย่อมรู้ว่าควรจะทำอย่างไรในการที่มีลูกชายหลายคน แล้วบังเอิญที่น้องก็เก่งกว่าพี่ การเลี้ยงน้องไม่ให้กำเริบกับพี่นั้น แม่อย่างไทยๆ ถนัดเท่าๆ กับเลี้ยงพี่ให้มีเมตตาจิตต่อน้อง

เมียอย่างไทยๆ สมัยก่อนรู้ดีว่า เป็นสิ่งที่ไม่สมควรที่จะก้าวล้ำหน้าสามี ในศิลาจารึกจึงไม่ปรากฏเรื่องราวของนางเสืองมาก แม่อย่างไทยๆ รู้ดีว่า การรักษาเกียรติยศไว้ให้ลูกเป็นหน้าที่ที่สุดยอดของแม่ การที่พ่อขุนรามคำแหงประกาศให้โลกรู้ว่าแม่ของพ่อขุนชื่ออะไรนั้น เป็นสิ่งสูงสุดสำหรับแม่อย่างไทยๆ เพราะพ่อขุนองค์อื่นๆ ในชั้นหลังจนถึงสมัยอยุธยาเราก็ไม่รู้ว่าพระราชชนนีหรือพระมเหสี มีพระนามว่าอย่างไรกันบ้าง

ในฐานะแม่เมืองของไทยองค์แรกที่ไม่ปรากฏบทบาทในประวัติศาสตร์ แต่ที่สุโขทัยมีพระรูปศักดิ์สิทธิ์อยู่รูปหนึ่ง ชาวเมืองเรียกกันว่า “พระแม่ย่า” เชื่อกันว่าเป็นเจ้านายราชวงศ์สุโขทัยที่สำคัญมาก คนรักมาก เคารพมาก เพราะคนไทยไม่ได้ปั้นรูปขึ้นมาบูชากันง่ายๆ เจ้านายในรูปปั้นนั้นจึงต้องเป็นผู้หญิงที่เป็นแม่ของพ่อขุนแผ่นดินใดแผ่นดินหนึ่ง และเป็นย่าของพ่อขุนในแผ่นดินถัดมา หลายคนเชื่อกันว่า เป็นพระรูปฉลองพระองค์ของนางเสือง ซึ่งปัจจุบันประดิษฐานอยู่ภายในศาลพระแม่ย่า หน้าศาลากลางจังหวัดสุโขทัย

นางอมรา ศรีสุชาติ นักโบราณคดี ได้ตั้งสมมุติฐานว่ารูปประติมากรรมหิน ที่เรียกกันว่า “พระแม่ย่า” นี้ น่าจะเป็น “รูปเทพีต้นน้ำ” เพราะสถานที่ที่พบอยู่บริเวณซอกเขาหรือ “โซก” ซึ่งหมายถึง ร่องน้ำจากเขาหลวงที่ไหลลงมาสะสมเป็นธารน้ำ ไหลลงตามคันดินกั้นน้ำที่คนสุโขทัยในอดีตทำไว้เหมือนเขื่อน เพื่อกักน้ำไว้ใช้ในยามแล้ง และเครื่องแต่งกายของรูปประติมากรรมนี้ก็ใกล้เคียงกับประติมากรรมเขมรมากกว่าไทย

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: สายไหม จบกลศึก

บางก็เขียนเป็น จัมมเทวี หรือ จามะเทวี ก็มี พระนางจามเทวีเป็นราชธิดาของพระเจ้าจักรพรรดิราช แห่งกรุงละโว้(ลพบุรี) เชื่อกันว่าเป็นปฐมกษัตริย์แห่งนครหริภุญชัย(ลำพูน) ครองราชย์ราวต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๓

ในตำนานและนิทานพื้นบ้านเมืองเหนือหลายฉบับ ได้ปรากฏเรื่องราวเกี่ยวกับพระนางจามเทวี ซึ่งรู้จักกันอย่างแพร่หลาย เช่น เรื่องจามเทวีวงศ์ พงศาวดารเมืองหริภุญไชย ชินกาลมาลีปกรณ์ และตำนานมูลศาสนา ย้อนเรื่องราวไปถึงสมัยพุทธกาล ตามด้วยเรื่องพระฤาษีวาสุเทพสร้างเมืองต่างๆ พระฤาษีวาสุเทพชักชวนพระฤาษีสุกกะทันต์มาช่วยสร้างเมืองในที่มีพุทธพยากรณ์ว่า จะเกิดเมืองใหญ่และจะเป็นที่บังเกิดพระบรมสารีริกธาตุ ฤาษีสุกกะทันต์แนะนำให้ขอเปลือกหอยสังข์จากพระฤาษีสัชชนาไลย แล้วให้สร้างเมืองตามสัณฐานเปลือกหอยสังข์นั้น เมื่อฤาษีวาสุเทพปรึกษาเรื่องหาผู้ที่จะครองเมือง ฤาษีสุกกะทันต์ก็แนะนำให้เชิญนางจามเทวี ธิดาของพระเจ้าจักรพรรดิราชแห่งกรุงละโว้ ซึ่งเป็นผู้ที่มีรูปงาม เป็นเบญจกัลยาณี มีศีลและมีความสามารถ มีพระสวามีที่ศรัทธาบวชเป็นเพศบรรพชิต ฤาษีทั้งสองจึงให้ทูตที่ชื่อ นายควยะ ไปทูลขอนางจามเทวีมาครองเมือง

พระสวามีของนางจามเทวีนี้ ในเรื่องจามเทวีวงศ์ พงศาวดารเมืองหริภุญไชย ว่าเป็นเจ้าประเทศราชในเมืองรามัญ ผู้แปลเรื่อง ชินกาลมาลีปกรณ์ คือ ร.ต.ท.แสง มนวิทูร ก็ได้ทำเชิงอรรถขยายความไว้ในหนังสือนั้นว่า อาจเป็นเมืองรามที่อยู่ใกล้เมืองลพบุรีก็ได้ เพราะต้นฉบับใบลานเดิมว่า รามนคเร แปลว่า ในเมืองราม ส่วนตำนานมูลศาสนาก็ว่า เมืองรา หรือเมืองราม

จางจามเทวีได้ออกเดินทางมาตามลำน้ำปิงโดยทางเรือ เมื่อได้รับราชานุญาตจากพระเจ้าจักรพรรดิราชแล้ว ซึ่งขณะนั้นนางมีครรภ์ได้ ๓ เดือน นางจามเทวีขอพระราชทานผู้ติดตามจากเมืองละโว้จากบิดา เพื่อนำมาสร้างประโยชน์ให้แก่บ้านเมือง ซึ่งมี พระมหาเถระ พราหมณ์ บัณฑิต คหบดี แพทย์ ช่างฝีมือต่างๆ และนายช่างฝ่ายโยธาจำนวนมาก ตั้งแต่ครั้งนี้ พระนางจามเทวีจึงเป็นผู้นำพุทธศาสนา นิกายหินยาน และศิลปะวิทยาการแบบทวารวดี มาเผยแพร่ในทางเหนือ และส่งอิทธิพลถึงอาณาจักรล้านนา มอญ และพม่าในสมัยต่อมาด้วย

นางจามเทวีใช้เวลา ๗ เดือน ในการเดินทางจากละโว้ไปถึงหริภุญชัย จากตำนานมูลศาสนาได้กล่าวว่า นางจามเทวีได้สร้างสถานที่มีชื่อขึ้นหลายแห่ง เช่น เมืองพระบาง เมืองคันธิกะ เมืองบุรัฐ เมืองบุราง เมืองเทพบุรี เมืองบางพล เมืองราเสียด หาดเสียว เมืองตาก สระเหงา พุทธสรณาคมน์ ดอยอาบน้ำนาง ดอยผาแต้ม ปลาเต่า บ้านทา พระเจดีย์ปวิสิตปกะ และบ้านรัมมกะคาม เป็นต้น

พระฤาษีวาสุเทพและฤาษีสุกกะทันต์ และชาวเมืองได้อัญเชิญนางจามเทวีให้ประทับเหนือแผ่นทองประกอบพิธีอภิเษก เมื่อเสด็จมาถึงนครหริภุญชัย เมืองนี้จึงมีชื่อว่า “หริปุญ์ชย” หรือ “หริภุญชัย”

พระนางจามเทวีประสูติพระโอรสแฝด ๒ พระองค์ หลังจากจากครองราชย์ได้เพียง ๗ วัน ซึ่งพระโอรสมีพระนามว่า พระมหันตยศ หรือมหายศ กับ พระอนันตยศ หรืออินทวรราช

พระนางจามเทวีได้ช้างมงคลมาสู่พระบารมี เนื่องจากได้ทรงสร้างบุญกุศลเพิ่มพูนบารมีในพระพุทธศาสนา

พระเจ้ามิลักข(ตำนานมูลศาสนาว่า ขุนลัวะ) พระนามติลังก(บางฉบับว่าพิลังกะ หรือ วิลังคราช ก็มี) ได้ยกทัพมายึดนครหริภุญชัย ขณะนั้นพระโอรสมีพระชนม์ได้ ๕ พรรษา(ตำนานบางตอนบอกว่า ๗ พรรษา) พระกุมารทั้งสองได้ทรงช้างสำคัญออกศึก เมื่อช้างข้าศึกเห็นก็ตกใจหนีแตกตื่นไปจนหมดสิ้น พระเจ้ามิลักขราชจึงถวายพระธิดาฝาแฝด ๒ องค์ ให้กับพระมหันตยศ และพระอนันตยศ พระนางจามเทวีก็จัดการอภิเษกสมรสให้แก่พระโอรสและพระธิดาทั้งสอง จึงทำให้มิลักขรัฐ และนครหริภุญชัยมีสัมพันธไมตรีที่ดีต่อกัน แต่บางตำนานก็กล่าวไว้ว่า พระนางจามเทวีทรงใช้เล่ห์ทางไสยศาสตร์ในการรบ ทำให้พระเจ้ามิลักขราชหลงรักพระนางจนหมดพลังอำนาจ จนถึงกับต้องฆ่าตัวตาย

พระนางจามเทวีได้อภิเษกให้พระมหันตยศขึ้นครองนครหิรภุญชัย และให้พระอนันตยศเป็นพระยาอุปราช เมื่อมีพระชนม์ได้ ๗ พรรษา บรรดาประชาราษฎร์มีความร่มเย็นเป็นสุข พระนางจามเทวีทรงสร้างวัดใหญ่ ๕ ตำบลรอบเมือง เพื่อบำรุงพระศาสนา มี สร้างอรัญญิกรัมมการามทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ สร้างมาลุวารามด้านตะวันออก สร้างอาพัทธารามด้านทิศเหนือ สร้างมหาวนารามด้านทิศตะวันตก และสร้างมหารัดารามด้านทิศใต้

ต่อมา พระอนันตยศได้ทูลลาไปครองนครเขลางค์ ที่พระองค์ได้ขอให้พระสุพรหมฤาษีสร้างถวายให้บริเวณใกล้แม่น้ำวัง และเพื่อสร้างความเจริญให้กับนครเขลางค์ อยู่มาไม่นานพระเจ้าอนันตยศก็ได้กลับมารับพระนางจามเทวี และขอพระภิกษุ และผู้คนจากหริภุญชัยไปอยู่ด้วย พระนางจามเทวีคอยดูแลให้คำปรึกษาด้านการปกครองแก่พระเจ้าอนันตยศอยู่ที่นครเขลางค์เป็นเวลา ๓ ปี พระเจ้าอนันตยศขอให้สุพรหมฤาษีสร้างอาลัมพางคะนคร ซึ่งอยู่ใกล้นครเขลางค์เพื่อเป็นที่ประทับของพระองค์ เมื่อครบ ๓ ปี พระเจ้าอนันตยศ ได้ขอให้พระนางจามเทวีประทับอยู่ต่อ แต่เพื่อให้เจ้าอนันตยศได้ทรงปฏิบัติหน้าที่ของกษัตริย์อย่างแท้จริง พระนางจามเทวีจึงของประทับที่อาลัมพางคะนครแทน พระเจ้าอนันตยศขอให้พระนางจามเทวีอยู่ต่ออีก ๑ ปี แต่พระนางฯ ประทับต่อได้แค่ ๑ เดือนก็เกิดประชวรต้องเสด็จกลับนครหริภุญชัย เมื่อกลับถึงนครหริภุญชัย พระนางจามเทวีก็ได้พระราชทานมหาทาน และทรงสมาทานศีล ฟังธรรมเทศนาถึง ๗ วัน พอถึงวันที่ ๘ อาการประชวรได้กำเริบจนถึงสวรรคต พระเจ้ามหันตยศได้ให้ประกอบพีถวายพระเพลิง และให้สร้างพระเจดีย์ทางด้านตะวันตกของตัวเมือง บรรจุพระอัฐิของพระนางจามเทวี นามว่า สุวรรณจังโกฏเจดีย์

พระราชประวัติพระนางจามเทวีมีเรื่องอิทธิปาฏิหาริย์สอดแทรกอยู่มาก เนื่องจากมีการบันทึกไว้เป็นตำนาน ที่รวบรวมจากนิยายปรัมปราที่เล่าต่อกันมา จึงไม่อาจหาข้อเท็จจริงได้แน่ชัด จึงได้มีผู้ศึกษาวิเคราะห์ตีความประวัติศาสตร์ของพระนางจามเทวีไว้มาก เช่น

ฤาษีผู้สร้างเมืองเป็นใครมาจากไหน
นายมานิต วัลลิโภดม นักโบราณคดี เสนอไว้ในบทความเรื่อง หลักฐานโบราณคดีที่หริภุญชัย และเวียงท่ากาน ได้อ้างถึงตำนานเกี่ยวกับไทยเขินใน ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๖๑ ว่า มีเรื่องฤาษีสร้างเมือง คือโอรสทั้งสี่ของพระยาวองตีฟาง โพธิญาณแห่งเมืองวิเทหราช คือเมืองหนองแสหรือตาลีฟู บวชเป็นฤาษีมาบำเพ็ญธรรมทางใต้ พบสถานที่ที่มีแสงพุ่งจากพื้นดิน ก็กราบไว้พระเกศาธาตุที่ผุดขึ้นมา สถานที่นี้เป็นที่สร้างเมืองลำพูนหรือหริภุญชัย ดังนั้นฤาษีที่กล่าวถึงในเรื่องเกี่ยวกับพระนางจามเทวี ก็คือ โอรสของเจ้าผู้ครองเมืองหนองแส

พระนางจามเทวีและชนพื้นเมืองที่อาณาจักรหริภุญชัยเป็นชนชาติใด
จากสันนิษฐานเดิมของนักโบราณคดีมีอยู่ว่า พระนางจามเทวีเป็นขอม เพราะมาจากละโว้ ต่อมาพบศิลาจารึกภาษามอญที่เมืองลพบุรีและเมืองนครปฐม เป็นอักษรรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ตรงกับสมัยพระนางจามเทวี และเป็นที่ยอมรับในหมู่นักโบราณคดี ว่าในเวลานั้นศิลปะทวารวดีของมอญมีอิทธิพลสูงในดินแดนภาคกลางของประเทศไทยปัจจุบัน และมีอิทธิพลแผ่ขยายถึงภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนืออีกด้วย และยังพบว่าศิลาจารึกรุ่นแรกหลายหลักที่พบที่ลำพูนเป็นภาษามอญและเป็นเรื่องราวในพุทธศตวรรษที่ ๑๓ จึงมีผู้สรุปว่าพวกเมงคบุตร หรือชาวเมงค์เป็นมอญ นายมานิต ลัลลิโภดม อ้างหนังสือเรื่องแหลมอินโดจีนสมัยโบราณ วิเคราะห์เรื่องเมงไว้ว่า พวกแม้ว ชื่อที่แท้จริงคือ เมงหรือเหม็ง และเรียกตัวเองว่ามุง นายมานิตเห็นว่า มุงก็คือไทมุง จึงอาจเป็นไปได้ว่า เมง คือเผ่าไทย ซึ่งสอดคล้องกับเรื่องฤาษีที่สร้างเมืองเป็นโอรสผู้ครองแคว้นยูนนาน ซึ่งยุคนั้นมีพระเจ้าสินุโล แห่งราชวงศ์ไทยมุง หรือไทเมืองปกครอง และนายมานิตเชื่อว่า พระนางจามเทวีจะต้องเป็นไทย หรือเกี่ยวพันกับไทยด้วย ซึ่งข้อสันนิษฐานเกี่ยวกับพระสวามีของพระนางจามเทวีในหนังสือ สุวรรณภูมิอยู่ที่ไหน ว่าเมืองรามที่พระสวามีพระนางจามเทวีไปปกครองอาจเป็นเมืองอโยธยา และพระสวามีของพระนางจามเทวีคงเป็นโอรสของพระยากาวัณดิส กษัตริย์ไทยผู้ยิ่งใหญ่แห่งกรุงนครชัยศรี ซึ่งส่งเหล่าพราหมณ์ปุโรหิตไปช่วยปรับปรุงราชการงานเมืองที่ละโว้ให้เจริญก้าวหน้ายิ่งขึ้น

ตำนานและนิทานที่ระบุว่า พระนางจามเทวีเป็นชาวเมืองลำพูนมาก่อน เช่น ตำนานพระราชประวัติพระนางจามเทวีฉบับที่นายสุทธวารี สุวรรณภาชน์ แปลและเรียบเรียง ซึ่งพ้องกับนิทานที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงได้รับฟังขณะแวะเรือที่บ้านหนองดู่(ปัจจุบันคือบ้านหนองดู่ อยู่ริมแม่น้ำปิง ในเขตอำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน) ว่าพระนางจามเทวีเป็นชาวบ้านหนองดู่ ดังได้ทรงเล่าไว้ในหนังสือ อธิบายระยะทางล่องลำน้ำพิงค์ตั้งแต่เชียงใหม่ถึงปากน้ำโพ เมื่อวันที่ ๑๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๖๔ ว่า

“บ้านหนองดู่มีเรื่องนิทานเล่ากันว่า เป็นบ้านเศรษฐี ซึ่งเป็นบิดาของนางจามเทวี เดิมจะยกนางจามเทวีให้แก่บุตรเศรษฐีบ้านหนองเหวี่ยง แต่ที่หลังกลับคำ ด้วยเห็นบุตรเศรษฐีบ้านหนองเหวี่ยงรูปชั่ว บิดาสองฝ่ายวิวาทกัน ร้อนถึงพระอินทร์ จึงให้พระวิสุกรรมมารับนางไปถวายพระฤาษีวาสุเทพ พระฤาษีวาสุเทพชุบนางให้งามยิ่งขึ้น แล้วส่งไปถวายเป็นธิดาเจ้ากรุงละโว้”

จากการศึกษาเปรียบเทียบในรูปสหวิทยาการ เมื่อนำผลการศึกษาในสาขาวิชาต่างๆ เช่น โบราณคดี ประวัติศาสตร์ ภูมิศาสตร์ ภาษาศาสตร์ และมานุษยวิทยา มาวิเคราะห์ตีความ ทำให้มองเห็นประวัติศาสตร์ได้กว้างขึ้น เช่นเรื่องที่ว่า ผู้คนที่รับอิทธิพลศิลปะทวารวดีเป็นมอญ เพราะพบจารึกภาษามอญในศิลปะทวารวดีนั้น ก็ไม่ใช่ความถูกต้องเสมอไป เพราะสมัยสุโขทัยเมื่อมีลายสือไทยแล้ว ก็ยังพบจารึกภาษาขอมไปพร้อมกันด้วย ดังนั้นภาษามอญจึงเป็นเพียงภาษาหนึ่งที่ใช้ในหมู่ชนที่รับอิทธิพลของศิลปะทวารวดีเท่านั้น และชนเผ่าสมัยทวารวดีก็มิใช่มีเฉพาะพวกมอญ แต่จะต้องมีทั้งคนพื้นเมืองดั้งเดิม ผู้ที่อพยพเคลื่อนย้ายมาจากถิ่นอื่นทั้งจากทางทะเล เช่น พวกอินเดีย และพวกที่เคลื่อนย้ายจากบ้านเมืองใหญ่น้อยในทวีป โดยอาศัยเส้นทางคมนาคมทางบกที่มีอยู่ ซึ่งต้องมีพวกสยามหรือไทยอยู่ด้วยแน่นอน

ปีประสูติ ระยะเวลาครองราชย์ และปีสวรรคตของพระนางจามเทวี
มีผู้บันทึกและวิเคราะห์ต่างกัน เช่น ชินกาลมาลีปกรณ์ ว่าครองราชย์ พ.ศ. ๑๒๐๕ ครองราชย์ ๗ ปี นายมานิต วัลลิโภดม สอบค้นว่าประสูติเมื่อง พ.ศ. ๑๑๖๖ ครองราชย์ พ.ศ. ๑๒๐๕ ครองราชย์ ๑๘ ปี สิ้นพระชนม์ พ.ศ. ๑๒๕๘ พระชันษาได้ ๙๒ ปี ตำนานฉบับที่นายสุทธวารี สุวรรณภาชน์ แปลและเรียบเรียงว่า ประสูติ พ.ศ. ๑๑๗๖ ครองราชย์ พ.ศ. ๑๒๐๒ สละราชสมบัติ พ.ศ. ๑๒๓๑ และสวรรคต พ.ศ. ๑๒๗๔ เป็นต้น

เกี่ยวกับพระนางจามเทวี แม้จะมีประเด็นให้ศึกษาเรื่องราวอีกมาก แต่หลักฐานต่างๆ ก็ระบุตรงกันว่า พระนางจามเทวีทรงเป็นกษัตริย์ที่ทรงทศพิธราชธรรม รู้หลักการปกครอง ทรงทะนุบำรุงพระพุทธศาสนา และทรงส่งเสริมเผยแพร่ศิลปวัฒนธรรม นำความเจริญก้าวหน้ามาสู่ดินแดนทางภาคเหนือของประเทศไทย จังหวัดลำพูนจึงขอความร่วมมือกรมศิลปากร ให้สร้างพระอนุสาวรีย์พระนางจามเทวีไว้เป็นที่เคารพสักการะ มีขนาดสูง ๒ เมตร ๔๐ เซนติเมตร เป็นรูปที่ทรงยืนในพระอิริยาบถพระหัตถ์ซ้ายถือพระขรรค์ปลายแตะพื้น พระหัตถ์ขวาเชื้อเชิญต้อนรับ ประดิษฐานอยู่ในสวนสาธารณะ ริมถนนพหลโยธิน ในอำเภอเมืองลำพูน หางจากศาลากลางจังหวัดไปทางทิศใต้ประมาณ ๑ กิโลเมตร สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำเนินทรงประกอบพิธีเปิด เมื่อวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๒๕

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: วีณา โรจนราธา

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงเป็นพระธิดาของ พลเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ(หม่อมเจ้านักขัตรมงคล กิติยากร) กับหม่อมหลวงบัว กิติยากร ทรงพระราชสมภพเมื่อวันศุกร์ที่ ๑๒ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๗๕ ตรงกับวันทางจันทรคติ คือ วันศุกร์ขึ้น ๑๑ ค่ำ เดือน ๙ ปีวอก ที่บ้านของพลเอก เจ้าพระยาวงศานุประพันธ์ บิดาของหม่อมหลวงบัว ซึ่งตั้งอยู่ ณ บริเวณถนนพระราม ๖ หรือถนนบรรทัดทอง จังหวัดพระนคร โดยมีคุณหญิงริน ภรรยาท่านเจ้าคุณศรีวิศาลวาจา เป็นแพทย์ผู้ถวายพระประสูติกาล

หลังจากที่ประสูติได้ไม่นาน พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๗ ได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานนามให้ว่า สิริกิติ์ ซึ่งมีความหมายว่า ผู้เป็นศรีแห่งกิติยากร โดยในขณะนั้นทรงมีฐานันดรศักดิ์เป็น หม่อมราชวงศ์หญิง

ทรงมีพระเชษฐา ๒ องค์คือ
หม่อมราชวงศ์กัลป์ยาณกิติ์ กิติยากร(ภายหลังดำรงตำแหน่ง ศาสตราจารย์ นายแพทย์ ก่อนถึงแก่อนิจกรรม)

หม่อมราชวงศ์อดุลยกิติ์ กิติยากร(พระบิดาของพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ และเป็นท่านตาของพระเจ้าหลานเธอพระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา ได้รับพระราชทานโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งองคมนตรี ปัจจุบันถึงแก่อนิจกรรมแล้ว) และพระกนิษฐภคินี ๑ องค์ คือ หม่อมราชวงศ์หญิงบุษบา กิติยากร(ปัจจุบันคือ ท่านผู้หญิงบุษบา สันทนพงษ์)

เมื่อในช่วงแรกประสูตินั้น ประเทศไทยกำลังอยู่ในภาวะการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง พระบิดาได้ทรงย้ายจากงานราชการทหารไปรับราชการประจำอยู่ที่สถานเอกอัครราชทูตไทยในกรุงวอชิงตัน ดี.ซี. ประเทศสหรัฐอเมริกา พระมารดาก็ได้เดินทางติดตามไปด้วย หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์จึงเจริญวัยภายใต้ความดูแลของเจ้าพระยาวงศานุประพันธ์ และคุณท้าววนิดาพิจาริณี ผู้เป็นคุณตาคุณยายในประเทศไทย ต่อมาพระบิดาได้ลาออกจากราชการและเสด็จกลับเมืองไทยพร้อมด้วยพระมารดา เมื่อหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์มีอายุได้ ๒ ขวบเศษ เพื่อประทับอยู่ใกล้ชิดพร้อมกันทั้งครอบครัว ที่วังของราชสกุลกิติยากร ซึ่งตั้งอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยา บริเวณเทเวศร์ ในกรุงเทพมหานคร

ในปี ๒๔๘๐ หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ ได้เริ่มเข้าศึกษาชั้นอนุบาลที่โรงเรียนราชินี ที่อยู่บริเวณปากคลองตลาด ซึ่งขณะนั้นอยู่ท่ามกลางความผันผวนทางการเมืองทั้งภายในและภายนอกประเทศ และภายในปีเดียวกันก็สามารถสอบผ่านชั้นประถมปีที่ ๑ ได้ ต่อมากรุงเทพฯ ได้กลายเป็นพื้นที่เป้าหมายการโจมตีทางอากาศอยู่เนืองๆ เนื่องจากผลของสงครามโลกครั้งที่ ๒ หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์จึงได้ย้ายมาศึกษาต่อที่โรงเรียนเซนต์ฟรังซิสซาเวีย คอนแวนต์ ในชั้นประถมปีที่ ๒ ซึ่งอยู่ใกล้กับวัง และปลอดภัยในการเดินทางมากกว่า

ขณะที่หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ศึกษาอยู่ ณ โรงเรียนเซนต์ฟรังซิสซาเวียร์ คอนแวนต์ นั้น ยังทรงเลือกเรียนภาษาอังกฤษ ฝรั่งเศส และเรียนเปียโน เป็นวิชาพิเศษ นอกจากการเรียนในหลักสูตรปกติแล้ว ทรงมุ่งหวังที่จะเรียนเปียโนเป็นวิชาชีพจึงทรงฝึกฝนอย่างจริงจัง

ขณะมีพระชนมายุได้ ๑๓ พรรษา ทรงสำเร็จการศึกษาชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๓ บิดาต้องไปรับราชการในตำแหน่งเอกอัครราชทูตประจำสำนักเซนต์เจมส์ ที่กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ ซึ่งหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ต้องต้องตามเสด็จไปด้วย ในปี พ.ศ.๒๔๘๙ และได้ทรงศึกษาวิชาภาษาอังกฤษ ฝรั่งเศส ควบคู่ไปกับการทรงเปียโนตลอดมา ด้วยมีพระประสงค์เข้าศึกษาต่อในวิทยาลัยการดนตรี Conservatoire National de Musigue แห่งกรุงปารีส

หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ได้มีโอกาสเข้าเฝ้าฯ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เมื่อพระบิดาต้องย้ายไปดำรงตำแหน่งเอกอัครราชทูตประจำกรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส ซึ่งขณะนั้นพระเจ้าอยู่หัวฯ ประทับอยู่ที่ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ พระเจ้าอยู่หัวฯ ทรงคุ้นเคยกับครอบครัวกิติยากรเป็นอย่างดี เนื่องจากโปรดขับรถทางไกลจากเมืองโลซานน์ ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ไปประพาสและประทับที่สถานเอกอัครราชทูต กรุงปารีสบ่อยครั้ง และหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ก็เป็นที่ต้องพระราชอัธยาศัยยิ่งขึ้นเพราะทรงมีความสนพระราชหฤทัยในการดนตรีเช่นเดียวกัน

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงประสบอุบัติเหตุทางรถยนต์ในเดือนตุลาคม พ.ศ.๒๔๙๑ ขณะที่ทรงขับรถพระที่นั่งออกจากเมืองโลซานน์ ต้องเสด็จเข้ารับการรักษาเป็นเวลา ๓ สัปดาห์ ที่โรงพยาบาลในมอร์เซส จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์พร้อมด้วยหม่อมราชวงศ์บุษบาและหม่อมหลวงบัว กิติยากร เข้าเฝ้าเยี่ยมพระอาการเป็นประจำ เมื่อพระอาการทุเลาดีขึ้น สมเด็จพระศรีนครินทรา บรมราชชนนี ได้ทรงขออนุญาตให้หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์เสด็จไปเฝ้าฯ ถวายการพยาบาลที่ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ โดยทรงเป็นพระธุระดูแลที่พักและจัดการศึกษาของหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ในประเทศสวิตเซอร์แลนด์

หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ได้ศึกษาต่อในโรงเรียนประจำที่มีชื่อเสียงในวิชาชีพพิเศษกุลสตรีแห่งเมืองโลซานน์ คือที่ Pensionnat Rinatc Rive จึงทำให้ความสัมพันธ์สานสายใยใกล้ชิดกันยิ่งขึ้นระหว่างหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์กับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ได้รับสั่งขอหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ต่อหม่อมเจ้านักขัตรมงคล พระบิดา เมื่อ ๑ ปีต่อมา เมื่อวันที่ ๑๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๙๒ ก็โปรดให้มีพระราชพิธีหมั้นเป็นการภายใน ณ โรงแรมวินด์เซอร์ เมืองโลซานน์ และเมื่อวันที่ ๒๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๓ ก็ได้จัดพระราชพิธีราชาภิเษกสมรส ณ วังสระปทุม ภายหลังจากเสด็จฯ นิวัตสู่ประเทศไทยและถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดลแล้ว โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ เป็นสมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ พร้อมกับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์สูงสุดตามแบบแผนโบราณราชประเพณี

ในวันที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๙๓ เป็นพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเฉลิมพระอิสริยยศ สมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ เป็นสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี

สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจนานัปการ สมพระเกียรติยศแห่งพระมเหสีคู่พระบารมี ทั้งการพระอภิบาลพระราชโอรสพระราชธิดา ๔ พระองค์ คือ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าอุบลรัตนราชกัญญาฯ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี และทรงสนองพระราชประสงค์ตามแนวพระราชดำริแห่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เพื่อประโยชน์สุขของพสกนิกร เช่น ในปี พ.ศ. ๒๔๙๙ ทรงรับพระราชภารกิจในตำแหน่งสภานานิยา สภากาชาดไทย แทนสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าซึ่งเสด็จสวรรคต ทำให้สภากาชาดเป็นกิจการที่อำนวยประโยชน์แก่ชาวไทยอย่างกว้างขวางด้วยพระปรีชาสามารถ และเป็นที่รู้จักกันทั่วไป จนได้รับการสนับสนุนร่วมมือจากกองทุนจากประเทศต่างๆ มากมาย ต่อมาระหว่างวันที่ ๒๒ ตุลาคม-๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๙๙ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระผนวช ตลอดเวลา ๑๕ วัน สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ทรงปฏิบัติพระราชกิจต่างๆ สนองพระราชประสงค์ด้วยพระปรีชาสามารถ โดยเฉพาะการเป็นองค์ประธานในการประชุมองคมนตรี และการประชุมพิจารณาพระราชบัญญัติต่างๆ

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เฉลิมพระอภิไธยเป็นสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เมื่อวันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๙๙ ซึ่งเป็นโบราณราชประเพณีในการถวายพระเกียรติยศแด่สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ผู้ได้ทรงปฏิบัติพระราชภารกิจเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ เฉกเช่นสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถในรัชกาลที่ ๕ จึงนับได้ว่าทรงเป็นสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถองค์ที่สองในประวัติศาสตร์ไทย

สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ได้ทรงเจริญรอยตามเบื้องพระยุคลบาทในพระราชภารกิจทุกประการตลอดระยะเวลาแห่งการครองสิริราชสมบัติของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเสด็จติดตามพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเพื่อทรงเยี่ยมราษฎรทั่วทั้งแผ่นดิน ด้วยน้ำพระราชหฤทัยเมตตาที่ทรงห่วงใยพสกนิกรนับตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๔๙๕ เป็นต้นมาจวบจนถึงปัจจุบัน ทรงตรากตรำพระวรกายในการเสด็จฯ ยังท้องถิ่นทุรกันดารที่การคมนาคมไม่เอื้ออำนวย เป็นพื้นที่ห่างไกลความเจริญและเต็มไปด้วยภัยอันตราย ด้วยพระราชปณิธานมุ่งมั่น ที่จะขจัดทุกข์บำรุงสุขแก่ราษฎรของพระองค์ ให้สามารถดำเนินชีวิตอย่างสงบสุขบนผืนแผ่นดินไทยโดยทั่วหน้ากัน

ทรงได้เล็งเห็นปัญหาต่างๆ ของประเทศอย่างลึกซึ้ง จากการเสด็จฯ ทรงเยี่ยมราษฎร จึงมีพระราชเสาวนีย์ให้จัดตั้งหน่วยงาน องค์กร และมูลนิธิในพระราชินูปถัมภ์มากมาย เพื่อสานต่อพระราชดำริให้เกิดผลประโยชน์ต่อราษฎรอย่างจริงจัง เช่น มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ที่สามารถสร้างงานส่งเสริมอาชีพให้แก่ครอบครัวของเกษตรกรทั่วประเทศ

พระราชกรณียกิจต่างๆ นับเนื่องมากว่า ๕๐ ปี ซึ่งสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงนำพระเกียรติยศมาสู่ชาติไทย และนำความปลาบปลื้มปีติแก่พสกนิกรข้าแผ่นดินทั้งหลาย การเสด็จโดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวไปยังต่างประเทศเพื่อเจริญสัมพันธไมตรี ด้วยพระปรีชาสามารถและพระราชจริยาวัตรที่งดงาม สมพระเกียรติยศแห่งขัตติยราชนารีคู่พระบารมีแห่งองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว อีกทั้งการรับสนองพระบรมราโชบายตามพระราชดำริในด้านต่างๆ ทั้งการศึกษา การสาธารณสุข การศาสนา การสังคมสงเคราะห์ การอนุรักษ์และเผยแพร่ศิลปวัฒนธรรม ที่เป็นเอกลักษณ์ของชาติในทุกๆ ด้าน ตลอดจนการฟื้นฟูสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ เพื่อความเป็นอยู่และคุณภาพชีวิตของพสกนิกรของพระองค์ พระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ นานัปการเหล่านี้ เป็นสิ่งที่ปวงชนชาวไทยต่างซาบซึ้งและปลาบปลื้มปีติกันทั่วหน้า

ทั้งในและต่างประเทศที่พระเกียรติคุณได้ปรากฏเป็นที่ประจักษ์โดยกว้างขวาง เช่นที่สถาบันการศึกษาและองค์กรระดับชาติได้ทูลเกล้าฯ ถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์สาขาต่างๆ แด่พระองค์ อาทิ เมื่อวันที่ ๑๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๒๒ องค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ ทูลเกล้าฯ ถวายเหรียญเซเรส(CERES) เมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๓ มหาวิทยาลัยทัฟส์ แห่งมลรัฐแมสซาซูเซทส สหรัฐอเมริกา ทูลเกล้าฯ ถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยธรรม เมื่อวันที่ ๓๐ มกราคม พ.ศ. ๒๕๓๕ องค์การศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ(UNESCO) ทูลเกล้าฯ ถวายเหรียญทองบุโรพุทโธ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๘ มหาวิทยาลัยสแตนฟอร์ด สหรัฐอเมริกา ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลเทิดพระเกียรติคุณ และเมื่อ พ.ศ. ๒๕๔๐ มหาวิทยาลัยโตโก ประเทศญี่ปุ่น ทูลเกล้าฯ ถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ เป็นต้น

นับเป็นมหามงคลสมัยของชาติไทย ที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงเจริญพระชนมพรรษา ๖ รอบ ในพุทธศักราช ๒๕๔๗ รัฐบาลและปวงชนชาวไทย จึงพร้อมใจร่วมกันจัดงานเฉลิมพระเกียรติ เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๑๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๗ โดยการจัดทำโครงการและกิจกรรมหลากหลาย ที่ล้วนแต่เกิดจากความสำนึกในพระเกียรติคุณ และพระมหากรุณาธิคุณ ที่สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ได้พระราชทานไว้แก่พสกนิกรชาวไทย ตลอดระยะเวลาอันยาวนาน

ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
โดย: คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ
กรมศิลปากร สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์