สงคราวบัวร์ ได้สิ้นสุดลงโดยอังกฤษเป็นฝ่ายชนะ แต่กิจการอันหนักหน้าที่ท่านคานธีได้กระทำไปในอันเกี่ยวแก่กองบรรเทาทุกข์นั้นเป็นเหตุให้ท่านเสียสุขภาพไปอย่างมากมาย ท่านจึงได้ตกลงใจที่จะกลับอินเดียพร้อมกับครอบครัวและดำเนินอาชีพทางว่าความที่เมืองบอมเบสืบไป
ก่อนที่ท่านจะจากอาฟริกา ผู้ร่วมชาติของท่านได้มอบจานทอง เครื่องเพชรและของอย่างอื่นๆ ให้แก่ท่านและครอบครัว เพื่อเป็นเครื่องระลึกและแสดงความเคารพนับถือท่านผู้มีน้ำใจเสียสละ ท่านคานธีได้แสดงความขอบใจในไมตรีจิตของชาวอินเดียในอาฟริกาใต้เป็นอย่างยิ่ง แต่ไม่ยอมรับเครื่องสักการะบูชาอันมีค่าเหล่านั้นไว้เป็นส่วนตัว แต่ได้ขอร้องให้ใช้เครื่องสักการะบูชาอันมีค่าเหล่านั้นเป็นต้นทุนช่วยเหลือพวกคนจนผู้ร่วมชาติของท่าน ถึงจะมีความเสียใจที่ท่านไม่ยอมรับเครื่องอาภรณ์นั้นอยู่บ้าง แต่ก็พากันรู้สึกดีอกดีใจที่ได้เห็นผู้นำของตนเป็นผู้มีนิสัยสันดานเต็มเปี่ยมไปด้วยความเสียสละ
อย่างไรก็ดี พอมาถึงบอมเบ ท่านก็ได้สมัครเข้าเป็นสมาชิกแห่งคองเกรส (Indian National Congress) และสละเวลาอันมีค่าดำเนินกิจการแห่งคองเกรสให้เจริญรุ่งเรืองขึ้นโดยลำดับกาล แต่ความจริง กิจการที่ท่านได้ปรารภไว้ในอาฟริการนั้น ยังหาเกิดผลสำเร็จสมดังความประสงค์ไม่ ภาษี ๓ ปอนด์ก็ยังคงทำหน้าที่ขูดเลือดขูดเนื้ออยู่ดังเดิม และพระราชบัญญัติต่างๆ ที่กำจัดสิทธิ์ของชาวผิวเหลืองก็ยังยืนกรานอยู่ตามเคย เมื่อเหตุการณ์เป็นดังนี้ เผอิญมีโอกาสอันดีมาถึงเข้า กล่าวคือ มีข่าวทางราชการประกาศว่า มร.เซมเบอรเลน รัฐมนตรีว่าการกระทรวงเมืองขึ้น จะไปเยี่ยมอาฟริกาใต้เป็นทางการ ชาวอินเดียจึงตกลงใจฉวยโอกาสนี้ร้องทุกข์ต่อรัฐมนตรีโดยตรง แต่การกระทำเช่นนี้ย่อมต้องอาศัยผู้นำที่เก่งกล้าเป็นสำคัญ ฉะนั้นคณะกรรมการเนตาลคองเกรส จึงโทรเลขไปเชื้อเชิญท่านคานธีกลับโดยเร็ว เพื่อรับภาระแห่งการ้องทุกข์ต่อท่านรัฐมนตรีดังกล่าวแล้ว
ไม่ต้องสงสัย เรื่องอาชีพก็ดี หรือเรื่องความสุขส่วนตัว ส่วนครอบครัวก็ดี จะขัดขวางบุคคลผู้มีจิตใจประเสริฐเหมือนท่านคานธี ไม่ให้ดำเนินกิจการอันเกี่ยวแก่การรับใช้ประเทศชาติไว้ได้ ฉะนั้นพอได้รับโทรเลขดังว่านี้ท่านก็เตรียมตัวพร้อมเพื่อเดินทางกลับไปยัง อาฟริกาใต้ทันที
เมื่อมาถึงเนตาล การร้องทุกข์ภายใต้การควบคุมของท่านคานธีก็ดำเนินไปด้วยดี ทั้งนี้เพราะรัฐบาลเนตาลกับชาวอังกฤษ ณ ที่นั้นมีความเคารถนับถือท่านคานธี จึงไม่ได้คัดค้านการร้องทุกข์ที่มหาตมะคานธีเป็นผู้นำ แต่ว่ามาถึงแคว้นทรานสวาล เกิดมีอุปสรรคขึ้นข้อหนึ่ง คือทั้งชาวอังกฤษ ณ แดนทรานสวาลมองเห็นท่านคานธีประหนึ่งว่า ผู้อริกับเขา เป็นผู้นำความหายนะมาสู่เขา ฉะนั้นเมื่อเขาเห็นว่าท่านคานธีตั้งตัวเข้าเป็นผู้นำคณะร้องทุกข์นั้น ทั้งนี้โดยอ้างเหตุผลว่าผู้ที่จะมีสิทธิ์ในการ้องทุกข์ ต้องเป็นผู้มีหลักแหล่งอยู่ในทรานสวาล ในที่สุดคณะร้องทุกข์ก็ต้องดำเนินการ้องทุกข์ไปตามลำพัง โดยท่านคานธีไม่ได้มีส่วนเข้าร่วมด้วย
การกระทำของรัฐบาลเช่นนี้ เป็นเหตุชวนให้ชาวอินเดียเกิดความสงสัยในความหวังดีของอังกฤษต่ออินเดีย ฉะนั้นความสัมพันธ์ระหว่างชาวอินเดีย กับรัฐบาลอาฟริกาใต้จึงตึงเครียดขึ้นทุกที ทำให้พวกเขารู้สึกหนักใจว่า ถ้าเกิดปะทะกันขึ้นระหว่างอินเดียและรัฐบาลแล้ว ใครจะเป็นผู้นำเขาเล่า เหตุนั้นพวกเขาจึงได้ขอร้องให้ท่านคานธีพักอยู่ที่อาฟริกาใต้สืบไป ท่านคานธีตรึกตรองเห็นพ้องว่า ถ้าท่านไม่อยู่ สิทธิของชาวอินเดียในอาฟริกาใต้จะดับสูญไปในเวลาไม่เร็วก็ไม่ช้า จึงตกลงใจที่จะพักอยู่ที่ทรานสวาลต่อไป เมื่อตกลงดังนั้นท่านจึงได้สมัครเข้าว่าความในศาลสูงแห่งทรานสวาล และในทางดำเนินกิจการเพื่อป้องกันสิทธิและผลประโยชน์ของชาวอินเดีย ท่านก็ได้ร่วมกับผู้อื่นๆ จัดตั้ง Transvaal British Indian Association ขึ้นในเมืองทรานสวาล เมื่อ ค.ศ.๑๙๐๓
ที่มา: สวามี สัตยานันทปุรี