พระนมและผู้ถวายพระอภิบาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเมื่อทรงพระเยาว์คือ เจ้าแม่วัดดุสิต ท่านผู้นี้เป็นมารดาของเจ้าพระยาโกษาธิบดี (เหล็ก) และเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน) ซึ่งเป็นขุนนางคนสำคัญ ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช
นามของเจ้าแม่วัดดุสิตนั้น มีที่มาเนื่องจากท่านได้มาตั้งบ้านเรือนอยู่ใกล้กับวัดดุสิดาราม ซึ่งปัจจุบันอยู่ในท้องที่ตำบลหันตรา อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งสมเด็จพระนเรศวรมหาราช โปรดให้สร้างขึ้น จึงได้ชื่อว่าเจ้าแม่วัดดุสิต
มีที่มาต่างกันไปในประวัติของเจ้าแม่วัดดุสิต เช่นที่กล่าวไว้ในหนังสือโครงกระดูกในตู้ ของ ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ปราโมช ว่า มีศักดิ์เป็นหม่อมเจ้าทางสายสมเด็จพระมหาธรรมราชาชื่อบัว และที่กล่าวไว้ในหนังสือราชนิกุลรัชกาลที่ ๕ ของสมเด็จฯเจ้าฟ้าฯ กรมพระยา ภาณุพันธุวงศ์วรเดช ว่า มีศักดิ์เป็นหม่อมเจ้าชื่อบัวเช่นกัน ส่วนที่กล่าวไว้ในหนังสือเจ้าชีวิตของพระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ว่า เป็นหม่อมเจ้าชื่ออำไพ
เจ้าแม่วัดดุสิต พระนมของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช คงจะเป็นที่เกรงพระทัยด้วย ดังเหตุการณ์เมื่อสมเด็จพระเจ้าเสือขณะเป็นขุนหลวงสรศักดิ์ มีเรื่องไม่พอใจกับเจ้าพระยาวิชาเยนทร์ ซึ่งขณะนั้นเป็นขุนนางที่มีบทบาทในราชสำนักมาก ขุนหลวงสรศักดิ์ได้ชกปากเจ้าพระยาวิชาเยนทร์ มีความผิด เจ้าแม่วัดดุสิตเป็นผู้ที่ช่วยกราบทูลขอพระราชทานโทษให้
ต่อมาบ้านของเจ้าแม่วัดดุสิตนั้น ก็เป็นที่ประทับของกรมพระเทพามาตย์ พระมเหสีของสมเด็จพระเพทราชา ดังความในพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ตอนที่กล่าวถึงเหตุการณ์ในรัชสมัย พระเจ้าเสือว่า
“ในขณะนั้นสมเด็จพระอัครมเหสีแห่งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงในพระบรมโกศ (สมเด็จพระเพทราชา – ผู้เขียน) ซึ่งเป็นพระราชมารดาเลี้ยงของสมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน (สมเด็จพระเจ้าเสือ – ผู้เขียน) ได้อภิบาลบำรุงรักษาพระองค์มาแต่พระเยาว์นั้น ครั้นสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จสวรรคตแล้ว จึงทูลลาพระเจ้าแผ่นดินออกไปตั้งพระตำหนักอยู่ในที่ใกล้พระอารามวัดดุสิต และที่พระตำหนักวัดดุสิตนี้เป็นตำหนักมาก่อนครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์เป็นเจ้า และเจ้าแม่ผู้เฒ่า ซึ่งเป็นพระนมของสมเด็จพระนารายณ์เป็นเจ้า และเป็นมารดาเจ้าพระยาโกษาเหล็ก โกษาปาน ซึ่งได้ช่วยไปกราบบังคมทูลขอพระราชทานโทษสมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน ขณะที่เป็นหลวงสรศักดิ์ และชกเอาปากเจ้าพระยาวิไชเยนทร์ ครั้งนั้น และเจ้าแม่ผู้เฒ่าก็ได้ตั้งตำหนักอยู่ในที่นี้ ครั้นแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระองค์นี้ และสมเด็จพระราชมารดาเลี้ยงก็เสด็จตั้งพระตำหนักอยู่ในที่นี้สืบต่อกันมาแล้ว จึงทรงพระกรุณาโปรดให้ตั้งเป็นกรมพระเทพามาตย์”
ในประวัติศาสตร์ไทย เจ้าแม่วัดดุสิต จึงเป็นสตรีสำคัญท่านหนึ่ง
ที่มา: จากหนังสือเรื่อง สตรีสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
เรียบเรียงโดย: ธีระ แก้วประจันทร์