คำเป็น คือเสียงที่ประสมทีฆสระ(สระยาว) ในแม่ ก กา เช่น กา กี กือ กู ฯลฯ พวกหนึ่ง กับเสียงแม่ กง กน กม เกย เกอว ทั้งหมดอีกพวกหนึ่ง
คำตาย คือเสียงที่ประสมรัสสระ (สระสั้น) ในแม่ ก กา (เว้นแต่ สระ อำ ไอ ใด เอา ๔ ตัวนี้ถึงเป็นสระสั้นก็มีเสียงเป็นตัวสะกดในแม่ กม เกย เกอว จึงนับว่าเป็น คำเป็น) เช่น กะ กิ กุ ฯลฯ พวกหนึ่ง กับเสียงในแม่ กก กด กบ ทั้งหมดอีกพวกหนึ่ง
ครั้งบุราณผันด้วยไม้วรรณยุกต์ได้แต่คำเป็นเท่านั้น คำตายผันไม่ได้ เว้นไว้แต่คำตายอักษรกลาง ผันด้วยไม้ตรีได้ เช่น แป๊ะ โต๊ะ จุ๊บ ฯลฯ มาบัดนี้มีวิธีผันได้เหมือนกัน
ไตรยางศ์
ไตรยางศ์ แปลว่า ๓ ส่วน คือท่านแบ่งพยัญชนะออกเป็น ๓ พวก ตามวิธีวรรณยุกต์ เพราะวรรณยุกต์นั้นเกี่ยวข้องกับพยัญชนะ ท่านจึงเขียนรูปวรรณยุกต์ไว้บนพยัญชนะ ดังอธิบายแล้ว ถึงสระจะเป็นต้นเสียงก็ดี เสียงสระก็ต้องสูงต่ำไปตามรูปวรรณยุกต์ที่อยู่บนพยัญชนะ ไตรยางศ์ คืออักษร ๓ หมู่นั้น ดังนี้
๑. อักษรสูง มี ๑๑ ตัว คือ ข ฃ ฉ ฐ ถ ผ ฝ ศ ษ ส ห ผันได้ ๓ เสียง คือ
คำเป็น พื้นเสียงเป็นเสียงจัตวา ผันด้วยไม้ ่ ้ เป็นเสียง เอก โท ตามลำดับดังนี้ ขา ข่า ข้า, ขัง ขั่ง ขั้ง
คำตาย พื้นเสียงเป็นเสียงเอก ผันด้วยไม้ ้ ก็เป็นเสียง โท ดังนี้ ขะ ข้ำ, ขาก ข้าก
๒. อักษรกลาง มี ๙ ตัว คือ ก จ ฎ ฏ ด ต บ ป อ ผันได้ครบทั้ง ๕ เสียง คือ
คำเป็น พื้นเสียงเป็นเสียงสามัญ ผันด้วยไม้ ่ ้ ๊ ๋ เป็นเสียงเอก โท ตรี จัตวา ตามลำดับดังนี้ กา ก่า ก้า ก๊า ก๋า, กัง กั่ง กั้ง กั๊ง กั๋ง
คำตาย พื้นเสียงเป็นเสียงเอก ผันด้วยไม้ ้ ๊ ๋ เป็นเสียง โท ตรี จัตวา ตามลำดับดังนี้ กะ ก้ะ ก๊ะ ก๋ะ, กัก กั้ก กั๊ก กั๋ก
๓. อักษรต่ำ มี ๒๔ ตัว คือ ค ฅ ฆ ง ช ซ ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ฟ ภ ม ย ร ล ว ฬ ฮ ผันได้ 3 เสียงคือ
คำเป็น พื้นเสียงเป็นเสียงสามัญ ผันด้วยไม้ ่ ้ เป็นเสียงโท และตรี ตามลำดับดังนี้ คา ค่า ค้า, คัง คั่ง คั้ง
คำตาย รัสสระ พื้นเสียงเป็นเสียงตรี ผันด้วยไม้ ่ ๋ เป็นเสียงโทและจัตวาตามลำดับดังนี้ คะ ค่ะ ค๋ะ, คัก คั่ก คั๊ก
คำตาย ทีฆสระ พื้นเสียงเป็นเสียงโท ผันด้วยไม้ ้ ๋ เป็นเสียง ตรี และจัตวา ตามลำดับ ดังนี้ คาก ค้าก ค๋าก
ที่มา:พระยาอุปกิตศิลปสาร