เรือนทื่อยู่อาศัยประเภทเรือนเครื่องผูก ซึ่งเป็นเรือนที่อาศัย สำหรับคนส่วนใหญ่ ตามพื้นบ้านในชนบททั่วไปนั้น ถ้าหากจะไม่นำเอาคุณค่าทางด้านวัตถุและรูปแบบตลอดจน สิ่งตกแต่งที่มีสำหรับเรือนสมัยใหม่ๆ ในเมืองเข้าเปรียบเทียบแล้ว ก็อาจทำให้เกิดความรู้สึกสำนึกเห็นคุณลักษณะของเรือนประเภทนี้ได้ว่ามีคุณลักษณะอยู่หลายประการที่เหมาะสมแก่การเป็นเคหะสถานสำหรับคนจำนวนมากซึ่งอยู่ กระจายกันตามพื้นถิ่นในชนบท คุณลักษณะเด่นๆ ของเรือนเครื่องผูกที่ควรพิจารณามีโดยลำดับต่อไปนี้
คุณลักษณะในด้านวัสดุ
เรือนเครื่องผูกเป็นเรือนที่ได้ใช้วัสดุในพื้นถิ่นที่ใกล้เคียงกับผู้ซึ่งจะทำการปลูกเรือนอยู่ อาจหาวัสดุมาได้ง่ายและไม่เสียเวลาเตรียมการ และวิธีการปลูกเรือนก็ไม่มีกระบวนการยุ่งยากและกินเวลานาน ซึ่งการเช่นนี้จะพึงเห็นอุทาหรณ์ ทางความคิดได้จากบทละครรุ่นเก่าบางเรื่องของไทยเช่น เรื่องของไทยเช่นเรื่อง สังข์ทอง ก็ว่า
“คิดพลางทางสั่งเสนาใน อีรจนากูไม่ขอเห็นหน้ามัน
จะใคร่ฆ่าเสียให้ตายก็อายเขา จะว่าเรากลับคำทำหุนหัน
จะขับไล่ไปเสียด้วยกัน ปลูกกระท่อมให้มันอยู่ปลายนา
บัดนั้น เสนีมี่ฉาวเรียกบ่าวไพร่
ต่างถือมีดพร้าแล้วคลาไคล ตรงไปปลายนานอกธานี
ครั้นถึงจึงเที่ยวเกี่ยวแฝก ตัดไม้ไผ่แบกมาอึงมี่
บ้างกล่อมเสาเกลาฟากมากมี ปลูกกระท่อมลงที่ท้องนา”
หรือในเรื่องพระมณีพิชัย ตอนไปประพาสป่า ก็ว่า
“จึงสั่งพนักงานทหารใน จงเร่งไปตัดไม้ในป่า
มาทำที่ประทับพลับพลา อย่าช้าให้ทันในวันนี้
บัดนั้น เจ้ากรมทหารในชาญชัยศรี
คุมพวกเลขผาบรรดามี เร็วรี่รีบไปมิทันนาน
ครั้นถึงป่าพงดงไม้ จึงให้จัดสันปันด้าน
บ้างตัดไม้ไสกบเป็นกระดาน บ้างทำการกล่อมเสาเร้าเร่งกัน บ้างตัดไม้ไผ่แบกเกี่ยวแฝกคา มาปลูกเป็นพลับพลา ขมีขมัน ครั้นพร้อมเสนามาทูลพลัน ข้าจัดสรรค์สรรพเสร็จสำเร็จการ”
วัสดุที่ได้นำมาใช้ปลูกเรือนเครื่องผูกส่วนมากได้แก่ไม้ไผ่ชนิดต่างๆ หวาย จาก แฝก และหญ้าคา วัสดุจำพวกนี้ เป็นพืชและต้นไม้ที่ขึ้นเองตามธรรมชาติ มีคุณลักษณะเหมาะสมและมั่นคงทนพอสมควรแก่การนำมาใช้ทำเรือนอยู่ในภูมิภาคที่มีอากาศค่อนข้างร้อน มีความชื้นจัดหรือมีฝนชุก ทั้งนี้ก็โดยที่วัสดุดังกล่าวสามารถระบายความร้อนได้ง่าย เมื่อเกิดการเปียกชื้นก็อยู่ไม่นาน ความชื้นจะระเหยแห้งได้เร็ว
คุณลักษณะในด้านเศรษฐกิจ
ดังได้กล่าวแล้วว่า เรือนเครื่องผูกเป็นเรือนประเภทที่อาจหาวัสดุที่ใช้สำหรับทำเรือนได้ง่าย ได้เปล่า ในพื้นถิ่นใกล้ตัวผู้จะเป็นเจ้าของเรือน ฉะนั้นจึงเป็นการประหยัดในด้านทุนทรัพย์ที่จะต้องลงไปในการซื้อวัสดุมาทำเรือน การปลูกเรือนแต่ในสมัยก่อนก็ได้อาศัยออกปากขอแรงเพื่อนบ้านใกล้เคียงที่พอจะเข้าใจการทำเรือนมาช่วยกัน โดยมิต้องจ้าง วานจึงเป็นการประหยัดค่าจ้างแรงงาน นี่ก็เป็นธรรมเนียมอันเป็นวัฒนธรรมอย่างหนึ่งของชนชาวบ้านแต่กาลก่อน
คุณลักษณะในด้านความเป็นอยู่
เรือนเครื่องผูกทั่วไปเป็นที่อยู่อันเหมาะสมแก่ชาวบ้านทั่วไปทั้งในชนบทและชานเมือง กล่าวคือ เรือนประเภทนี้เป็นเรือนที่ยกพื้นเรือนสูงขึ้นจากพื้นดินค่อนข้างสูงทำให้พ้นจากน้ำท่วมตามฤดูกาลและความชื้นจากไอดินในเวลาปกติ และการที่ยกพื้นเรือนสูงยังเป็นการเปิดช่องให้ลมพัดผ่านใต้ถุนเรือนได้ตลอดเวลา ช่วยขจัดความอับชื้นไปได้เป็นอย่างดี
เรือนเครื่องผูกแบ่งพื้นที่บนออกเป็น 3 ระดับด้วยกัน คือ พื้นในเรือนประธานเป็นพื้นที่มีระดับสูงกว่าพื้นเรือน ส่วนอื่นๆ ส่วนหนึ่งอาจกั้นเป็นห้องมิดชิดไว้ห้องหนึ่งสำหรับเก็บสิ่งของมีราคา และใช้เป็นที่หลับนอนสำหรับผู้เป็นเจ้าของเรือนหรือลูกหญิงที่ย่างเข้าวัยสาว พื้นที่หน้าห้องดังกล่าว จะสงวนไว้เฉพาะผู้ใหญ่ใช้พักผ่อนฝาด้านหนึ่งจะทำหิ้งตั้งพระพุทธรูป หรือหิ้งบูชาผีปู่ย่าตายายตามความเชื่อก็มี
พื้นเรือนตรงระเบียงด้านหนึ่งมักจะกั้นฝา 3 ด้านทำขึ้นเป็นห้องครัว เรียกว่าครัวไฟ ภายในห้องครัวด้านหนึ่ง ต้องทำกระบะแม่เตา ไฟ ใส่ดินอัดให้แน่นเพื่อรองรับเตาไฟ และฟืนไฟมิให้คุไหม้ลงถึงพื้นเรือน เหนือแม่เตาไฟแขวนแผงไม้ไผ่รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าสานเป็นตารางเรียกว่า “ข่า” ใช้สำหรับเก็บของแห้งและเสบียงต่างๆ ที่ต้องการไอไฟเพื่อมิให้เป็นราและขบวนส่วนอื่นๆ ก็ใช้เก็บหม้อไห ถ้วยชาม ตามแต่จะมี
พื้นระเบียงที่อยู่ต่อออกมาข้างหน้าห้องครัว ใช้เป็นที่ตั้งวงรับประทานอาหารนั่งเล่น รับรองแขกเหรื่อ ทำการฝีมือต่างๆ และเลี้ยงลูก พื้นระเบียงตรงนี้เป็นที่ควรสบายแห่งหนึ่งเพราะระดับพื้นต่ำลงมากว่าพื้นเรือนประธานประมาณศอกหนึ่ง จึงเกิดเป็นช่องว่างระหว่างพื้นเรือนและพื้นระเบียงขึ้นในที่ตรงนี้ เรียกว่า “ล่องแมว” ลมที่พัดผ่านข้างใต้ถุนเรือนจะรอดขึ้นมาทางล่องแมว ทำความเย็นแก่ผู้ที่นั่งพักอยู่บนพื้นระเบียงตลอดเวลา ช่วงว่างระหว่างพื้นที่ เรียกว่า ล่องแมวนี้ เพราะเหตุว่ามันอยู่ในระดับที่ไม่สูง แมวมักโดดขึ้นเรือนทางช่องนี้เพื่อเข้าไปค้นของกินในครัวได้สะดวก อย่าว่าแต่แมวแม้คนภายนอกจะลอบเข้าเรือนก็อาจอาศัยรอดล่องแมวขึ้นมาย่อมได้ ตัวอย่างเช่นนี้มีอยู่ในบท ละครเรื่องระเด่นลันไดว่า
“เห็นทีท้าวประดู่ผู้ผัว จะนอนเฝ้าวัวอยู่ข้างล่าง
แต่โฉมศรีนิรมลอยู่บนปรางค์ กูจะขึ้นหานางทางล่องแมว
จึงกลิ้งครกที่ใต้ถุนเข้าหนุนตีน พระโฉมฉายป่ายปีนอยู่แด่วแด่ว
อกใจไม้ครูดขูดเป็นแนว จะเห็นรักบ้างแล้วฤาแก้วตา”
ถัดระเบียงออกมาเป็นพื้นชาน ซึ่งทำลดพื้นต่ำกว่าพื้นระเบียง ทั้งนี้ก็เพื่อกันมิให้น้ำฝนที่ตกลงบนชานไหลเข้าในพื้นระเบียง ลดพื้นชานต่ำกว่าพื้นระเบียงตรงนี้ก็เกิดช่วงว่างขึ้นเช่นเดียวกับ “ล่องแมว” เรียกว่า “ล่องแมวชาน” เป็นที่นั่งสบายบกพื้นระเบียงแล้วห้อยขาลงบนพื้นชานหน้าเรือนเป็นที่โล่งใช้สำหรับตั้งโอ่งใส่น้ำกินน้ำใช้บนเรือน ใช้ตากของ ปลูกต้นไม้ไว้ชมเล่น เป็นที่เด็กเล็กๆ นั่งเล่นตอนเย็นๆ และใช้ประโยชน์เอนกประสงค์
ส่วนพื้นที่ใต้ถุนเรือนมักใช้เก็บเครื่องมือทำการเกษตร เก็บพืชผลต่างๆ บางเรือนตั้งครกกระเดื่องถีบด้วยเท้าสำหรับตำข้าวก็มี
เรือนเครื่องผูกหลังหนึ่งๆ เป็นเคหะสถานที่พอเหมาะ แก่ครอบครัวขนาดย่อมๆ มีพื้นที่พร้อมแก่ความต้องการ เพื่อดำรงชีวิตอย่างง่ายๆ ไม่เป็นพิธีรีตอง ขนาดและพื้นต่างระดับ เป็นเงื่อนไขให้เกิดท่วงท่าและความเป็นอยู่ที่มีระเบียบ รู้กำหนดขอบเขตที่ควรรู้จักที่จะใช้พื้นที่ในเรือนในแต่ละโอกาสอันสมควร และใช้เรือนเป็นที่อาศัยได้อย่างปกติสุขตามอัตภาพ
คุณลักษณะในด้านจิตใจ
เรือนเครื่องผูกเป็นเรือนที่มีคุณลักษณะเด่น อาจแสดงให้เห็นสภาพจิตใจของคนผู้เป็นเจ้าของเรือนและผู้ที่ร่วมอาศัยอยู่ภายใต้หลังคาเรือนประเภทนี้ได้เป็นอย่างดี
คุณลักษณะของเรือนเครื่องผูกประการแรก แสดงให้เห็นสติปัญญาและความสามารถพากเพียรของคนระดับพื้นบ้าน ที่จะนำเอาผลิตผลทางธรรมชาติที่แวดล้อมอยู่ใกล้ตัวมาใช้ให้เป็นประโยชน์แก่การดำรงชีวิตในรูปวัตถุประเภทที่อยู่อาศัย อันเป็นวัตถุปัจจัยพื้นฐานที่มีความสำคัญแก่การดำรงชีวิตได้อย่างดียิ่ง
คุณลักษณะของเรือนเครื่องผูก แสดงให้เห็นพื้นฐานทางจิตใจของคนส่วนใหญ่ ผู้เป็นเจ้าของเรือนประเภทนี้ได้ว่าเป็นผู้ที่มีจิตใจใฝ่ในทางมักน้อย รู้จักพอใจและยินดีเฉพาะในสิ่งที่มีอยู่ คนส่วนมากในชนบทไม่สู้จะมีความรู้สึกนึกเห็นความสำคัญในความต่างกันของเรือนหอที่ตนอาศัยอยู่กับเรือนของบุคคลอื่น หรือมีความรู้สึกขวยเขินเมื่อคนต่างถิ่นขึ้นไปเยือนเหย้าเรือนของเขา
คุณลักษณะของเรือนเครื่องผูกแสดงให้เห็นความเป็นอยู่ของคนในพื้นถิ่นเป็นไปอย่างเรียบง่าย ตรงไปตรงมา บริสุทธิ์และเปิดเผย ดังจะเห็นได้จากลักษณะของรูปทรงเรือน ซึ่งมีพื้นที่ส่วนใหญ่เปิดโล่งมากกว่าพื้นที่ซึ่งได้รับการปิดกั้นกำบัง เรือนเครื่องผูกทั่วไปนั้นพอก้าาวพ้นหัวบันไดเรือนก็มองเห็นทุกซอกทุกมุมได้หมด ไม่มีความลับหรือการซ่อน เร้นแฝงอยู่ ดังนั้นคนที่อยู่ในที่เช่นนี้ ย่อมเป็นผู้ที่มีจิตใจเปิดเผย บริสุทธิ์ ตรงไปตรงมาเสียเป็นส่วนมาก
คุณลักษณะของเรือนเครื่องผูก เป็นสิ่งผูกมัดให้คนที่อาศัยมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับธรรมชาติมากกว่าเรือนที่สร้างขึ้นด้วยวัสดุสังเคราะห์ต่างๆ วัสดุที่เป็นผลิตผลทางธรรมชาติ ซึ่งได้นำเอามาประกอบร่วมกันขึ้นเป็นเรือนห้อมล้อมชีวิตของผู้อยู่ในเรือนนั้น แต่ละวันๆ ย่อมมีอิทธิพลต่อจิตใจบ่มความรู้สึกให้พอใจต่อธรรมชาติ และมีชีวิตอยู่ในสิ่งแวดล้อมตามธรรมชาติด้วยความสุขสบายอย่างแท้จริง
คุณลักษณะในด้านศิลปกรรม
เรือนเครื่องผูกเป็นผลงานด้านสถาปัตยกรรมประเภทที่อยู่อาศัยประเภทหนึ่งสำหรับชาวบ้านซึ่งเป็นพลเมืองส่วนมากของประเทศ เรือนประเภทนี้มีคุณลักษณะที่แสดงออกให้เห็นวาระสำคัญทางด้านศิลปกรรมในตัวของมันเองได้มากพอสมควร ถึงแม้ว่าจะไม่อาจนำไปเปรียบเทียบได้กับเรือนชนิดเครื่องสับหรือเรือนฝากระดานก็ตาม เรือนประเภทเครื่องผูกก็อาจแสดงคุณลักษณะเด่นทางศิลปกรรมให้เห็นได้ ดังต่อไปนี้
เรือนเครื่องผูกแสดงออกถึงความเรียบง่ายในการจัดวางผังและ ตำแหน่งของพื้นที่ภายในตัวเรือนมีความสัมพันธ์เป็นเอกภาพอย่างดี
รูปทรงของเรือนเครื่องผูกมีขนาดและส่วนสัดสัมพันธ์กับขนาดของคนที่ได้อาศัยอยู่ในเรือน เป็นผลดีต่อการดำรงชีวิตและความเป็นอยู่
เรือนเครื่องผูก ปลูกขึ้นด้วยวัสดุที่เป็นผลิตผลจากธรรมชาติที่มีทั้งสีและผิวเมื่อภายหลังได้แห้งตัวลง จะมีวรรณะของสีและผิวใกล้เคียงกัน ทำให้เกิดความกลมกลืน และสวยงามเรียบๆ อยู่ในตัวเรือนทั้งหลัง
การปลูกเรือนเครื่องผูก โดยจัดให้พื้นเรือน มีระดับลดหลั่นกัน ทำให้เกิดความมีเสน่ห์ในด้านรูปทรง ช่วยทำให้เกิดความรู้สึกเคลื่อนไหว และทำให้คนที่อาศัยอยู่ในบ้านได้มีโอกาสเปลี่ยนตำแหน่งที่นั่งนอนได้ในระดับต่างๆ โดยไม่ต้องทนอยู่กับความจำเจในบ้านที่มีพื้นเรือนระดับราบเสมอกันทั้งเรือน
ทรวดทรงของหลังคาเรือน ทางด้านหัวเรือน มีการเน้นความสำคัญตรงไม้ปั้นลม ซึ่งทำปลายก่ายไขว้กัน เมื่อแลดูแล้วจะรู้สึกถึงความมั่นคง จริงจัง ส่วนหลังคาพาไล คลุมส่วนระเบียงก็จะลาดเทน้อยๆ ลงมาสู่ช่วงว่างของชาน เป็นการช่วยผ่อนความลาดชันของหลังคาเรือนมิให้ดูราวกับว่าจะพุ่งตกลงมาแรง
ฝาเรือนเครื่องผูกที่ได้ประกอบขึ้นแต่ละแบบๆ เช่น ฝาขัดแตะ ฝาสอด ฝาระแชง ฯลฯ ล้วนแต่แสดงออกให้เห็นความงามที่เกิดจากการจัดลำดับขนาดของวัสดุ การวางจังหวะช่องไฟ การจัดสีและผิว และความสมดุลย์ในองค์ประกอบของฝา ล้วนแต่เป็นผลในด้านความสวยงามมีอยู่พร้อม
เรือนเครื่องผูกมีสีสันส่วนรวมของตัวเรือน เป็นสีที่มีความกลมกลืนกับธรรมชาติอันเป็นสิ่งแวดล้อมในพื้นบ้าน จึงเป็นผลต่อจิตใจของคนที่อาศัยอยู่โน้มไปในความสงบเยือกเย็น ไม่วุ่นวาย
เรือนเครื่องผูกเป็นเรือนที่จำกัดขอบเขตด้วยตัวของมันเองที่จะไม่ยอมรับการนำวัสดุแปรสภาพหรือวัสดุสังเคราะห์ที่ได้ทำเป็นสิ่งตกแต่งต่างๆ เข้าไปเพิ่มความสวยงามภายในเรือน ซึ่งจะทำให้เกิดการขัดแย้งกันอย่างรุนแรง กับสภาพองค์ประกอบของเรือนที่เป็นวัสดุ ซึ่งเป็นผลิตผลจากธรรมชาติแท้ ดังนี้เรือนเครื่องผูกจึงเป็นเรือนที่มีความงาม สมบูรณ์อยู่ภายในตัวของมันเองโดยธรรมชาติ
เรือนเครื่องผูกเป็นงานศิลปพื้นบ้านที่ชนชาวบ้านสร้างขึ้นเพื่อสนองความต้องการที่อยู่อาศัย ให้เป็นที่สะดวกสบายแก่ความเป็นอยู่ และจัดให้มีศิลปะลักษณะในส่วนประกอบต่างๆ ของเรือนเพื่อได้ทางด้านจิตใจที่เป็นสุข ดังนี้ เรือนเครื่องผูกจึงเป็นงานศิลปพื้นบ้านประเภทสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นประเภทหนึ่ง
เรือนเครื่องผูก แม้ว่าจะเป็นเรือนที่ได้รับการปลูกสร้างขึ้นด้วย วัสดุที่มีความคงทนถาวรอยู่ได้นานๆ ถึง ๑๐๐ ปีดังเช่นเรือนไม้ฝากระดานบางหลัง ซึ่งสร้างขึ้นด้วยวัสดุที่มีความคงทนกว่า แต่กระนั้นก็ดี เรือนเครื่องผูก ก็มิได้เสื่อมสูญไปจากความนิยมในหมู่ชนชาวบ้านดังเช่นที่เป็นไปกับเรือนเครื่องสับ และโดยความจริงแท้ เรือนเครื่องผูกเป็นเรือนดั้งเดิม เกิดมีขึ้นมาก่อนเรือนเครื่องสับนานนักหนา ต่อมาภายหลังผู้คนมั่งคั่งขึ้นจึงเปลี่ยนมาปลูกเป็นเรือนฝากระดาน ดังนี้เรือนเครื่องผูกจึงเป็นเรือนดั้งเดิม และเป็นต้นเหตุที่มาแห่งเรือนเครื่องสับและยังเป็นมรดกทางด้านศิลปกรรมอีกด้วย
ที่มาโดย:จุลทัศน์ พยาฆรานนท์ คณะมนุษยศาสตร์ วิทยาเขตกลาง มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ
