กาน้ำลายน้ำทอง
กาน้ำลายน้ำทอง ตกแต่งด้วยลายพุ่มข้าวบิณฑ์ ดอกไม้ ผีเสื้อ ตรงกลางตกแต่งเป็นลายพระมหามงกุฎอยู่เหนือช้างเผือก เป็นของสั่งเข้ามาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ วัดมัชฌิมาวาส จังหวัดสงขลา
สมชาย วรศาสตร์ ถ่ายภาพ
การแสดงหุ่นได้มีในเมืองไทยมานานหลายร้อยปี นับเป็นมหรสพที่ขึ้นหน้าขึ้นตาอย่างหนึ่งในสมัยโบราณ แม้ในตอนต้นยุคกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อมีงานฉลองสมโภชอะไรก็ต้องมีการแสดงหุ่นอยู่ด้วยเสมอ บางวัดที่มีเมรุเผาศพประจำ ถึงกับสร้างโรงหุ่นไว้เลยก็มี
ประวัติดวงตราเงินบาท
สมัยกรุงรัตนโกสินทร์
ฟ. รุ่งอดิเรก
จำเดิมแต่ปี พ.ศ. ๒๓๒๕ ซึ่งเป็นปีที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกได้ทรงสถาปนากรุงเทพพระมหานคร เป็นราชธานีแห่งกรุงสยามมาจนกระทั่งถึงปรัตยุตบันนี้ นับเป็นเวลาได้ ๑๔๗ ปี ดวงตราเงินบาทก็ได้ถูกผลัดเปลี่ยนกันเรื่อยมาตามยุคตามกาลสมัยเป็นแผ่นดิน ๆ ตลอดมา ในที่นี้ได้เก็บรวบรวมมากล่าวไว้แต่เพียง ๔ รัชกาลเท่านั้น คือ ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ จนถึงรัชกาลที่ ๔ ซึ่งนับว่าเป็นยุคที่ค่อนข้างเก่าสำหรับสมัยกรุงรัตนโกสินทร์นี้อยู่บ้าง กับอีกประการหนึ่งเชื่อแน่ว่าคงมีบางท่านที่ได้พบเห็นดวงตราเงินบาทแต่ก่อน ๆ นี้ น้อยเต็มที
ในรัชกาลที่ ๑ มีการประดิษฐ์ดวงตราเงินบาทขึ้น ๒ คราว คราวหนึ่งเริ่มให้ใช้แต่จุลศักราช ๑๑๔๔ ปีขาล จัตวาศก(พ.ศ.๒๓๒๕) เป็นปีที่ ๑ ในรัชกาลที่ ๑ จนถึงจุลศักราช ๑๒๖๙ ปีมะแม นพศก(พ.ศ.๒๔๕๐) รวมเป็นเวลา ๑๒๖ ปี ดวงตราชนิดนี้ มีชื่อว่า ตราพระแสงจักรี ดังในรูป
อีกคราวหนึ่งเริ่มใช้เมื่อจุลศักราช ๑๑๔๗ ปีมะเส็ง สัปตศก(พ.ศ.๒๓๒๘) เป็นปีที่ ๔ ในรัชกาลที่ ๑ จนถึงจุลศักราช ๑๒๖๙ ปีมะแม นพศก (พ.ศ. ๒๔๕๐) รวมเป็นเวลา ๑๒๓ ปี ดวงตราชนิดนี้มีชื่อว่า ตราบัวอุณาโลม ดังในรูป
ในรัชกาลที่ ๒ เริ่มใช้เมื่อจุลศักราช ๑๑๗๑ ปีมะเส็ง เอกศก(พ.ศ.๒๓๕๒) เป็นปีที่ ๑ ในรัชกาลที่ ๒ จนถึงจุลศักราช ๑๒๖๙ ปีมะแม นพศก (พ.ศ.๒๔๕๐) รวมเป็นเวลา ๙๙ ปี ดวงตราชนิดนี้มีชื่อว่า ตราครุฑ ดังในรูป
ในรัชกาลที่ ๓ เริ่มใช้เมื่อจุลศักราช ๑๑๘๖ ปีวอก ฉศก (พ.ศ. ๒๓๖๗) เป็นปีที่ ๑ ในรัชกาลที่ ๓ จนถึงจุลศักราช ๑๒๖๙ ปีมะแม นพศก (พ.ศ.๒๔๕๐) รวมเป็นเวลา ๘๔ ปี ดวงตราชนิดนี้มีชื่อว่า ตราปราสาท ดังในรูป
กับยังมีดวงตราเงินสลึงและเงินเฟื้อง ซึ่งทำขึ้นในรัชกาลที่ ๓ นี้อีกเรียกว่า ดวงตรารูปพรรณดอกไม้ ดังในรูป
ในรัชกาลที่ ๔ เริ่มใช้เมื่อจุลศักราช ๑๒๑๓ ปีกุน ตรีศก (พ.ศ.๒๓๙๔) เป็นปีที่ ๑ ในรัชกาลที่ ๔ จนถึงจุลศักราช ๑๒๖๙ ปีมะแม นพศก (พ.ศ.๒๔๕๐) รวมเป็นเวลา ๕๗ ปี ดวงตราชนิดนี้มีชื่อว่า ตรามหาพิชัยมงกุฏ ดังในรูป
กับทั้งยังมีดวงตราเงินสลึงและเงินเฟื้อง ซึ่งทำขึ้นในรัชกาลที่ ๔ นี้อีกเรียกว่า ดวงตรารูปพรรณคนโฑ ดังในรูป
ทักทอ
สัตว์ประหลาดที่เรียกกันว่า”ทักทอ” นั้นดูเผิน ๆ เหมือนกับคชสีห์
เพราะมีจมูกยาวและมีงาด้วย ส่วนตัวนั้นเป็นสิงห์
“ทักทอ” เป็นภาษาอะไรก็ไม่ทราบ บรรดาครูช่างเขียนแต่ก่อนก็จนปัญญาตอบไม่ได้
นักเรียนก็อ่านไม่ออก ทัก-ทอ หรือ ทักกะทอ บางคนตั้งแต่เกิดมายังไม่เคยได้ยิน แต่คนเก่าเขาอ่านว่า ทักกะทอ
ทักทอ จะเขียนมาแต่เดิมอย่างไรไม่ทราบ แต่ได้พบในเอกสารเรื่องตำราหน้าที่ตำรวจในสมัยกรุงศรีอยุธยาว่ามี เรือทักทวง
เรือทักทวง นี้มีผู้ให้ความเห็นว่า คือ เรือทักทอหรือทักกะทอนั่นเอง
เรือทักทอคู่กับเรือนรสิงห์ เป็นเรือขบวนสัตว์แสนยากร เข้าขบวนแห่
เมื่อเป็นเช่นนี้ คำว่า ทักทอ หรือ ตัวทักกะทอ ก็มีมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาโน้นแล้ว
เรื่อง – “สวรรยา”
ภาพ – ประสงค์ พวงดอกไม้
พระราชลัญจกรประจำพระองค์รัชกาลที่ ๙
เป็นตรางา ลักษณะรูปไข่ กว้าง ๕ เซนติเมตร สูง ๖.๗ เซนติเมตร รูปพระที่นั่งอัฏทิศ ประกอบด้วยวงจักร กลางวงจักรมีอักขระเป็น อุ หรือเลข ๙ รอบ ๆ มีรัศมี แปลความหมายว่า ทรงมีพระบรมเดชานุภาพในแผ่นดิน โดยที่วันบรมราชาภิเษกตามโบราณราชประเพณีได้เสด็จประทับพระที่นั่งอัฏทิศ ราชบัณฑิตเป็นผู้ถวายน้ำอภิเษก ๘ ทิศ และทิศกลางอีก ๑ ทิศ แต่ในรัชกาลนี้เปลี่ยนจากราชบัณฑิตเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรถวายน้ำอภิเษกเพื่อความเป็นเจ้าเป็นใหญ่ในแผ่นดินคือพระมหากษัตริย์ นับเป็นครั้งแรกในระบอบประชาธิปไตยที่สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรได้ถวายน้ำอภิเษกในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
พระราชลัญจกรนี้พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเมื่อวันบรมราชาภิเษก สำหรับใช้กำกับพระปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ซึ่งไม่เกี่ยวด้วยราชการแผ่นดิน เช่น ใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในประกาศนียบัตรเหรียญรัตนาภรณ์ของพระองค์ ใช้ประทับเป็นสัญลักษณ์ในเหรียญราชอิสริยาภรณ์บรมราชาภิเษก แต่มีพระปรมาภิไธยย่อ ภปร.อยู่กลาง ใช้ประทับในเหรียญราชอิสริยาภรณ์รัชดาภิเษก และได้ประทับในเหรียญกษาปณ์ที่ระลึกพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษาครบ ๓ รอบ ชนิดราคา ๑ บาท เป็นต้น
พระราชลัญจกรประจำพระองค์รัชกาลที่ ๘
เป็นตรางา ลักษณะกลม ศูนย์กลางกว้าง ๗ เซนติเมตร รูปพระโพธิสัตว์ประทับบนบัลลังก์ดอกบัว ห้อยพระบาทขวาเหยียบบัวบาน หมายถึงแผ่นดิน พระหัตถ์ซ้ายถือดอกบัวตูม และมีเรือนแก้วด้านหลังแทนรัศมี มีแท่นรองรับ ตั้งฉัตรบริวาร ๒ ข้าง เป็นสัญลักษณ์ของพระปรมาภิไธยว่า อานันทมหิดล ซึ่งแปลความหมายว่า เป็นที่ยินดีของแผ่นดิน เพราะพระองค์ได้เถลิงถวัลยราชสมบัติเป็นพระมหากษัตริย์ในระบอบประชาธิปไตยโดยความยกย่องยินดีของเอนกนิกรชาวไทย ประหนึ่งพระโพธิสัตว์เสด็จมาประทานความร่มเย็นเป็นสุขแก่ทวยราษฎร์ทั้งมวล
พระราชลัญจกรนี้พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ซึ่งไม่เกี่ยวด้วยราชการแผ่นดิน เช่น ใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในประกาศนียบัตรเหรียญรัตนาภรณ์ของพระองค์ เป็นต้น
พระราชลัญจกรประจำพระองค์รัชกาลที่ ๗
เป็นตรางา ลักษณะกลมรี กว้าง ๕.๔ เซนติเมตร ยาว ๖.๗ เซนติเมตร รูปราวพาดพระแสงศร ๓ องค์ คือ พระแสงศรพรหมาสตร์ พระแสงศรอัคนีวาต พระแสงศรประลัยวาต เบื้องบนมีรูปพระแสงจักรและพระแสงตรีศูลอยู่ภายใต้พระมหาพิชัยมงกุฏ มีบังแทรกตั้งอยู่ ๒ ข้าง กับมีลายกนกแทรกอยู่ระหว่างพื้น พระแสงศร 3 องค์นี้เป็นสัญลักษณ์ของพระปรมาภิไธยว่า ประชาธิปกศักดิเดชน์ ซึ่งมาจากความหมายของศัพท์วรรคสุดท้ายที่ว่าเดชน์ แปลว่า ลูกศร
พระราชลัญจกรนี้พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ซึ่งไม่เกี่ยวด้วยราชการแผ่นดิน เช่น ใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในประกาสนียบัตรเหรียญรัตนาภรณ์ของพระองค์ เป็นต้น
พระราชลัญจกรประจำพระองค์รัชกาลที่ ๖
เป็นตรางา ลักษณะกลมรี กว้าง ๕.๕ เซนติเมตร ยาว ๖.๘ เซนติเมตร รูปวชิราวุธมีรัศมี ประดิษฐานบนพานทองสองชั้น ตั้งอยู่เหนือตั่ง มีฉัตรบริวาร ๒ ข้าง เป็นสัญลักษณ์ของพระปรมาภิไธยว่า วชิราวุธ ซึ่งหมายความถึงศัตราวุธของพระอินทร์
พระราชลัญจกรนี้พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ ซึ่งไม่เกี่ยวด้วยราชการแผ่นดิน และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเครื่องหมายราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ กับใช้พระราชลัญจกรนี้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในประกาศนียบัตรเครื่องอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ ตราวชิรมาลา เหรียญรัตนาภรณ์ของพระองค์ นอกจากนี้โปรดเกล้าฯ ให้ใช้ปักเป็นธงเครื่องหมายประจำกองเสือป่า ปักผ้าทิพย์หน้ามุขเด็จพลับพลาที่ประทับในงานพระราชพิธีต่าง ๆ และเชิญประดิษฐานที่หน้าบันโรงเรียนวชิราวุธ เป็นต้น
พระราชลัญจกรประจำพระองค์รัชการที่ ๕
เป็นตรางา ลักษณะกลมรี ขนาดกว้าง ๕.๕ เซนติเมตร ยาว ๖.๘ เซนติเมตร รูปพระเกี้ยวยอดมีรัศมี ประดิษฐานบนพานทองสองชั้น เป็นสัญลักษณ์ของพระปรมาภิไธยว่า จุฬาลงกรณ์ ซึ่งแปลความหมายว่า เป็นศิราภรณ์ชนิดหนึ่งอย่างมงกุฎ เคียงด้วยฉัตรบริวาร ๒ ข้าง ที่ริมขอบทั้ง ๒ ขาง มีพานทองสองชั้นวางพระแว่นสุริยกานต์หรือเพชรข้างหนึ่ง วางสมุดตำราข้างหนึ่ง พระแว่นสุริยกานต์หรือเพชรและสมุดไทยนั้นเป็นการเจริญรอยจำลองจากพระราชลัญจกรของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงเป็นพระบรมชนกนาถ
พระราชลัญจกรนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับใช้ประทับกำกับประปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ ซึ่งไม่เกี่ยวด้วยราชการแผ่นดิน เช่น ใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในประกาศนียบัตรเหรียญรัตนาภรณ์ของพระองค์ ใช้ประทับในเงินพดด้วงและเหรียญกษาปณ์ซึ่งใช้ซื้อขาย ชำระหนี้ ใช้เป็นตราหน้าหมวกทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า และเชิญประดิษฐานที่หน้าบันพระอุโบสถพระอารามหลวงที่ได้ทรงสร้างและทรงปฏิสังขรณ์ เช่น วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม หน้าบันพระที่นั่งทรงผนวช วัดเบญจมบพิตร เป็นต้น
พระราชลัญจกรสำหรับแผ่นดินและประจำพระองค์รัชกาลที่ ๔
เป็นตรางา ลักษณะกลมรี รูปพระมหามงกุฏ เป็นสัญลักษณ์ของพระปรมาภิไธยว่า มงกุฏ ซึ่งเป็นศิราภรณ์สำคัญของพระมหากษัตริย์ อยู่ในเครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ์ มีฉัตรบริวาร ๒ ข้าง ที่ริมขอบทั้ง ๒ ข้าง มีพานทองสองชั้นวางพระแว่นสุริยกานต์หรือเพชรข้างหนึ่ง วางสมุดตำราข้างหนึ่ง พระแว่นสุริยกานต์หรือเพชรหมายถึงพระฉายาเมื่อทรงผนวชว่า วชิรญาณ ส่วนสมุดตำราหมายถึงทรงศึกษาเชี่ยวชาญในทางอักษรศาสตร์และดาราศาสตร์
พระราชลัญจกรนี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในต้นเอกสารสำคัญทั้งทางราชการและส่วนพระองค์ ใช้ประทับในเงินพดด้วงและเหรียญกษาปณ์สำหรับซื้อขาย ชำระหนี้ ในรัชกาลนี้เริ่มเชิญพระราชลัญจกรสำหรับแผ่นดินและประจำพระองค์ สลักรูปปั้นนูนประดิษฐานที่หน้าบันพระอุโบสถพระอารามหลวงที่ทรงสร้างหรือทรงปฏิสังขรณ์เป็นส่วนใหญ่ เช่น หน้าบันพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหาร วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม บานพระทวารประดับมุกพระอุโบสถพระพุทธรัตนสถาน ในพระบรมมหาราชวัง เป็นต้
