ประตูบ้าน ยุ้ง และบ่อน้ำชาวลานนา

คติความเชื่อเกี่ยวกับลักษณะการเจาะประตูเข้าบ้าน การสร้างยุ้ง และบ่อน้ำ
ตำราได้วางกฎเกณฑ์ไว้ว่าหากจะทำประตูบ้านก็ควรทำให้ถูกต้องตามลักษณะถึงจะดีแล และควรทำดังต่อไปนี้ ให้เอาเชือกวัดยาวไปตามรั้วบ้านที่ต้องการจะทำประตูนั้น สมมุติว่าจะทำประตูด้านใต้ก็ให้เอาเชือกวัดแค่มุมรั้วบ้านตะวันออกจรดมุมบ้านตะวันตกแล้วเอาความยาวที่วัดได้จากเชือกนั้นมาหักเป็น ๖ ส่วนเท่าๆ กัน แล้วหมายเนื้อที่บ้านเป็น ๖ ส่วน เท่าที่วัดนั้น ให้นับแต่มุมตะวันออกเป็นส่วนที่ ๑ มาตลอด ถึงส่วนที่ ๖ มุมตะวันตกนั้นแล ถ้าทำประตูในส่วนที่ ๑ ส่วนที่ ๒ ส่วนที่ ๓ ไม่ดี ส่วนที่ ๔, ๕, ๖ ทั้งสามส่วนนี้ดีนักแล ฯ สำหรับด้านอื่นๆ ก็ทำเช่นเดียวกัน ด้านตะวันตก ให้นับจากมุมใต้เป็นส่วนที่ ๑ ส่วนที่ ๑-๒ ไม่ดี ส่วนที่ ๓-๔ ดี ที่ ๕ ไม่ดี ที่ ๖ ดีนัก ด้านเหนือให้นับมุมตะวันตกเป็นส่วนที่ ๑ ไม่ดี ส่วนที่ ๒ ดีนัก ที่ ๓ ไม่ดี ที่ ๔ ดีนัก ที่ ๕, ๖ ไม่ดี ในด้านตะวันออกให้นับจากมุมเหนือเป็นส่วนที่ ๑ ดี ส่วนที่ ๒ ดี ส่วนที่ ๓ ไม่ดี ที่ ๔ ดี ๕-๖ ไม่ดี
ส่วนลักษณะบริเวณที่ควรปลูกยุ้งข้าวนั้น ตำรากล่าวว่าผู้ใดจักปลูกสร้างยุ้งข้าวให้ถือเอาดังนี้

หากเป็นลูกหัวปี ให้สร้างยุ้งข้าวทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ลูกคนที่ ๒ สร้างยุ้งทิศตะวันออก คนที่ ๓ สร้างทิศตะวันออกเฉียงใต้ คนที่ ๔ สร้างทิศใต้ คนที่ ๕ ทิศตะวันตก คนที่ ๖ ทิศเหนือ คนที่๗ สร้างทิศตะวันตกเฉียงใต้ คนที่ ๘ สร้างยุ้งทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ถ้าเป็นคนที่ ๙, ๑๐, ๑๑ ก็ไล่ต่อๆ ไปตามลำดับ ที่กล่าวมานั้นหากปลูกเยีย (ยุ้ง) ข้าวตามลักษณะทิศทางที่กล่าวนี้ก็จะอุดมสมบูรณ์ด้วยข้าวปลาอาหารมั่งมูลเสมอ
การขุดบ่อน้ำไว้ สำหรับใช้นั้นให้เลือกขุดในที่ดินที่ถือว่าเหมาะสม โดยให้ข้อพิจารณาตามทิศดังนี้ ขุดบ่อน้ำหนตะวันตกเฉียงเหนือและตะวันตกไม่ดีจักฉิบหายข้าวของสมบัติ ขุดทางทิศใต้จักได้ทุกข์มากนัก ขุดทางตะวันออกเฉียงใต้ มักผิดเถียง (ทะเลาะ) มักเป็นคดีความ หากของเก่ามีก็ควรถมเสียไม่ดีแล ขุดทิศเหนือและทิศตะวันออกเฉียงเหนือและตะวันออกดีอยู่ดีมีสุขเจริญรุ่งเรืองนักแล
นอกจากนี้ยังมีลักษณะขึดหรืออุบาทว์บางประการที่น่าสนใจ และเป็นข้อห้ามที่ไม่ควรทำได้แก่ การสร้างครกมอง (ครกกระเดื่องตำข้าว) ใต้เยียข้าว (ยุ้งข้าว)บ่ดี ไว้งัวควาย เป็ดไก่หมูใต้เยียข้าวบ่ดี แปง (สร้าง) เยียข้าวกับเรือนบ่ดีผู้ใดกระทำฉันนี้ฉิบหายแล เท่าที่ออกสำรวจ เรือนพื้นบ้านลานนาพบว่าชาวบ้านปฏิบัติตามข้อห้ามนี้โดยเคร่งครัดโดยที่ชาวลานนาจะสร้างครกกระเดื่องตำข้าวเป็นโรงต่างหากโดยเฉพาะ และสร้างยุ้งข้าวแยกจากตัวเรือนโดยเฉพาะทางเชียงใหม่ และลำปางนั้นจะแยกห่าง แต่ทางเมืองแพร่จะแยกห่างจากตัวเรือนไม่มาก ระยะห่างพอที่ไม้กระดานที่จะพาดจากรั้วระเบียงชานไปถึงพื้นระ เบียงของยุ้งข้าวไม่นิยมสร้างบันไดถาวรเอาไว้จะใช้บันไดไม้ไผ่พาดขึ้นเป็นครั้งคราว ส่วนคอกควายวัวนั้นจะแยกไว้ตรงบริเวณหลังบ้านโดยเฉพาะ อยู่ใกล้กับโรงเก็บฟางที่ภาษาเหนือเรียกว่า “ก้างเฟือง” คอกวัวควายนั้น เรียกว่า “ผามวัว ผามควาย” บางทีก็เรียกว่า “แหล่ง” โดย นำวัวควายจากทุ่งนามาผูกกับเสาผาม ผามวัวควายนี้จะปลูกใกล้กับตัวเรือนเพื่อปลอดภัยจากการลักขโมย
ที่มาโดย:วิวัฒน์  เตมียพันธ์